Άρθρα και Έρευνες
από την ψυχολόγο του «Θάλπος Καλαμάτας» Κυριακή Κορμά
«Από μικροί μαθαίνουμε να χάνουμε…η απώλεια θα μπορούσε να ‘ναι κούνια μας
δεν μπορείς να τα ‘χεις όλα…πρώτη φράση που μαθαίνουμε.
Από μικροί πρέπει να μοιραζόμαστε, τα γλυκά και τα παιχνίδια με τ’ αδέρφια μας
μάθε πλέον να μοιράζεσαι…και έτσι δίνουμε ό, τι παίρνουμε
και τα χρόνια περνάνε…και ό, τι τρώμε κερνάμε…δίνουμε ό,τι αποκτάμε
ώσπου κάτι τελειώνει…
και οι άνθρωποι φεύγουν…και εμείς δεν αντιδράμε…μάθαμε να ξεχνάμε
και να μένουμε μόνοι…
Μα η καρδιά πονάει όταν ψηλώνει…να το θυμάσαι μικρή μου καρδιά
η καρδιά πονάει πάντα όταν ψηλώνει
πάντα…٭»
Η πορεία του ανθρώπου, με αφετηρία τη στιγμή της γέννησης αλλά και σε όλη τη διάρκεια της ζωής και της εξέλιξής του, χαρακτηρίζεται από μια σειρά κρίσιμων αλλαγών στην ανάπτυξη. Οι αλλαγές αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για την εξέλιξη και την ωρίμανση. Η είσοδος σε μια νέα φάση ανάπτυξης προϋποθέτει την εγκατάλειψη , το πέρασμα, το να αφήσει κάποιος το στάδιο στο οποίο βρίσκεται. Η εξέλιξη εμπεριέχει την απώλεια καθώς είναι απαραίτητο να αφήσουμε πίσω το γνώριμο και το οικείο, έναν τρόπο ζωής, μια κατάσταση, ένα μοτίβο, προκειμένου να αναζητήσουμε και να προχωρήσουμε στο νέο και άγνωστο, στο επόμενο στάδιο, την επόμενη φάση ζωής.
Το έμβρυο που δημιουργείται και αναπτύσσεται μέσα στο ζεστό περιβάλλον της μήτρας καλείται να γεννηθεί, να εγκαταλείψει την πρώτη αυτή ασφαλή θέση και να βγει στον κόσμο. Η εμπειρία της γέννησης αποτελεί τον πρώτο αποχωρισμό του βρέφους από το σώμα της μητέρας του. Ο απογαλακτισμός εμπεριέχει απώλεια, το βρέφος διανύει επίσης περίοδο έντονου άγχους αποχωρισμού. Σε αυτή την περίοδο όταν η μητέρα λείπει εκείνο την αντικαθιστά με κάτι άλλο, όπως με το πιπίλισμα του δακτύλου ή μια κουβερτούλα ένα αρκουδάκι, ένα μεταβατικό αντικείμενο. Ο Φρόιντ στο «Παιχνίδι με την κουβαρίστρα» περιγράφει το συμβολικό παιχνίδι που παρατήρησε στον εγγόνο του όταν αυτός, κατά την απουσία της μητέρας του, είχε μια κουβαρίστρα δεμένη στην άκρη με ένα σπάγκο και την έριχνε και την ξαναμάζευε λέγοντας «έφυγε»(fort) όταν η μητέρα δεν είναι στο οπτικό του πεδίο και στη συνέχεια «επέστρεψε, είναι εδώ» (da) όταν εκείνη επιστρέφει. Ο Freud θεώρησε ότι αυτό αναπαριστά τη μητέρα που «έρχεται» και «φεύγει». Το παιδί με την κουβαρίστρα αναπαριστά και συμβολίζει τη μητέρα. Μέσα από το συμβολικό αυτό παιχνίδι που παρατήρησε ο Φρόιντ το παιδί εφευρίσκει ένα τρόπο μέσω του οποίου καταφέρνει να ελέγξει την απουσία της μητέρας. Παράλληλα υπάρχει και λεκτική επένδυση. Με αυτό τον τρόπο καταφέρνει να αντέξει και να κάνει υποφερτή την απουσία καθώς και να ελέγξει τον ερχομό και το φευγιό. Αυτό αποτελεί μια από τις πρώτες έννοιες ενστίκτου που χρησιμοποιεί ο Φρόιντ. Δεν την υφίσταται παθητικά. Το ίδιο το παιδί με το να απομακρύνει την κουβαρίστρα και να την ξαναφέρνει κοντά του καταφέρνει να καθησυχάσει τον εαυτό του από το άγχος που του γεννά η απουσία της μητέρας. Στη συγκεκριμένη αναφορά, η απουσία αποτελεί αναγκαία συνθήκη για να αναπτύξει το παιδί τη σκέψη του και να καταφέρει να μετασχηματίσει την πραγματικότητα η οποία είναι ιδιαίτερα τραυματική. Για το βρέφος, αν η μητέρα χαθεί χάνεται και ο κόσμος.
Το νήπιο αργότερα καλείται να αποχωριστεί την οικογενειακή εστία και ασφάλεια και να βιώσει έναν ακόμα αποχωρισμό με την είσοδό του στο χώρο του σχολείου και των συνομηλίκων. Σε αυτή την φάση διαπραγματεύεται μια κάποια μορφή αυτονόμησης.
Σε μεταγενέστερο στάδιο, μπαίνοντας και διανύοντας την εφηβεία καλείται να πενθήσει και να αφήσει πίσω του το παιδί που κάποτε υπήρξε προκειμένου να διαμορφώσει τη δική του ταυτότητα και να προσχωρήσει στον κόσμο των ενηλίκων. Δε νιώθει ούτε ενήλικας, ούτε παιδί και χρειάζεται να περάσει μέσα από μια φάση αμφισβήτησης των γονεϊκών προτύπων και των ενηλίκων εν γένει για να αποδεσμευτεί από τις παιδικές του θέσεις και τις εξαρτήσεις και έτσι να μπορέσει να προχωρήσει με κάποια σχετική αυτονόμηση και ανεξαρτησία στην ενηλικίωσή του. Την ίδια χρονική στιγμή ο ενήλικας-γονιός καλείται από τη δική του πλευρά να διαχειριστεί την απώλεια του παιδιού που χάνει βλέποντας το να μεταμορφώνεται σταδιακά σε ενήλικα και να ανοίγει τα δικά του φτερά. Οι γονείς τότε, ενδεχομένως θα πρέπει να μείνουν μόνοι, με την ανάγκη να διαχειριστούν εκ νέου απώλειες και συνεπακόλουθες των απωλειών αυτών καταστάσεις και επαναπροσδιορισμούς.
Η ανάπτυξη απαιτεί το βίωμα παρόμοιων καταστάσεων αποχωρισμού-χωρισμού και του πένθους που έπεται. Έτσι μόνο μπορεί κάποιος να εξελιχθεί, να ωριμάσει και να μην μείνει στάσιμος και καθηλωμένος.
Τα σημαντικά γεγονότα επίσης της ζωής και οι μεταβάσεις σε επόμενα στάδια διακρίνονται από απώλειες. Πάντα κάτι χάνεις, κάτι κερδίζεις και κάπως έτσι εξισορροπείς και προχωράς. Η αναδιοργάνωση και η αλλαγή βρίσκονται επίσης στο επίκεντρο κάθε ώριμης και θεωρητικά ενήλικης προσπάθειας, κάθε περάσματος από ένα στάδιο ζωής στο επόμενο.
Τα ζευγάρια που από μια κατάσταση εργένικης ζωής μεταβαίνουν σε μια κατάσταση συντροφικής συμβίωσης εκ των πραγμάτων αποχωρίζονται κάποια προνόμια και αναλαμβάνουν νέους ρόλους και υποχρεώσεις. Ένα ζευγάρι ακόμα που αποφασίζει να αποκτήσει παιδί, επίσης θα στερηθεί ελευθερίες και προνόμια προκειμένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες και τα καθήκοντα του νέου ρόλου. Η γυναίκα που γίνεται μητέρα και συνήθως επωμίζεται μεγάλο μέρος της φροντίδας, καλείται να επαναπροσδιοριστεί σε σχέση με τους πολλαπλούς ρόλους που εκ των πραγμάτων χρειάζεται να διαδραματίσει.
Οι εργαζόμενοι επίσης που ολοκληρώνουν τον κύκλο των χρόνων εργασίας και οδεύουν προς τη συνταξιοδότηση καλούνται να διαχειριστούν νέες πραγματικότητες και νέες διαστάσεις στην καθημερινότητά τους, στα συναισθήματά τους και στην πορεία της υπόλοιπης ζωής τους. Χάνουν τη δράση τους και ρόλους που είχαν αναλάβει για μεγάλο διάστημα και καλούνται να θέσουν και να οργανώσουν σε νέα βάση τη ζωή τους.
Η απώλεια, είναι λοιπόν αναπόσπαστο μέρος της ίδιας της ζωής και της πορείας της εξέλιξης. Η έλλειψη δύναται να αποτελέσει κινητήριο δύναμη για τη δημιουργία, τη σκέψη, τη φαντασία, την επιθυμία. Ο μικρός εγγονός του Φρόιντ έγινε δημιουργικός στην ανάγκη του να περιορίσει τις εντάσεις που του γεννούσαν τα αρνητικά συναισθήματα της απώλειας. Πόσοι άνθρωποι της τέχνης, της σκέψης και των γραμμάτων άραγε δημιούργησαν τα μεγάλα τους έργα στην προσπάθεια τους να εκφράσουν τα δικά τους συναισθήματα και να διαχειριστούν τις δικές τους οδύνες και αλλαγές. Να προχωρήσουν, να μεγαλώσουν, να εξελιχθούν…
٭Στίχοι του Γεράσιμου Ευαγγελάτου από το ομώνυμο τραγούδι «Η καρδιά πονάει όταν ψηλώνει»
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Σακελλαρόπουλος Π.(2001), Σχέσεις μητέρας και παιδιού τον πρώτο χρόνο της ζωής. Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα.
Τσιάντης Γ.(1993), Ψυχική υγεία του παιδιού και της οικογένειας. Εκδόσεις Καστανιώτη
Jackson L., (1964), Work with the parents, in M.Haworth(ed.), Child Psychotherapy. Basic Books Inc., New York.
Photo by Jade on Unsplash
