από την κοινωνική λειτουργό του Κλιμακίου «Θάλπος Ιστιαίας» Μαρία Πετκίδου
«Το τελευταίο πράγμα που ξεχνά η μνήμη είναι οι ενοχές»
Κώστας Μόντης 1914-2004
…Και πράγματι, ένα συναίσθημα που συνδυάζει την προδοσία των προσωπικών μας αξιών και κανόνων ηθικής με την απειλή ρήξης των κοινωνικών μας σχέσεων δύσκολα περνάει απαρατήρητο, δύσκολα αφήνει την μνήμη να προχωρήσει σε επόμενες πληροφορίες και δύσκολα ξετρυπώνει από το ασυνείδητο. Τουλάχιστον μέχρι να επαναφέρουμε την κοινωνική μας κατάσταση και την ηθική μας ύπαρξη στα στάνταρ που έχουν τεθεί από το πρώτο μας κοινωνικό σύστημα, την οικογένεια και υιοθετηθεί από πολύ νωρίς (ανεξαρτήτως ορθότητας).
Στο στάδιο αυτό της αρχικής κοινωνικοποίησης πολλοί είναι αυτοί που συνδέουν το αίσθημα της ενοχής με αυτό της ντροπής ως μηχανισμοί αυτοκριτικής που, σύμφωνα με τη Bugay εμφανίζονται αργότερα από τα βασικά συναισθήματα αφού αναπτυχθεί η ικανότητα αυτογνωσίας και η τάση για αυτοκριτική και αυτοέκφραση (Hashemi Golpayegani κ.α).
Όπως προσδιορίζεται από την Tangney κ.α., κατά το βίωμα της ντροπής, λόγω γεγονότος που αντικρούει στις αξίες του, το άτομο στρέφει τη προσοχή του προς τον εαυτό του, ασκώντας έλεγχο και αξιολογώντας τον αρνητικά, ενώ παράλληλα, νιώθει κατώτερος και μικρός. Αντίθετα, με το αίσθημα ενοχής, το άτομο επικεντρώνει την προσοχή του στην συμπεριφορά που την προκάλεσε, προσπαθώντας να βρει τρόπους συναισθηματικής εξισορρόπησης ή επανόρθωσης, ενώ η αυτοεικόνα του πολλές φορές παραμένει άθικτη. Συνδυάζοντας παράλληλα, την ντροπή με την εμφάνιση επιθετικότητας και αμυντικού θυμού και την ενοχή με συμπεριφορές ανάληψης ευθύνης, γεγονός που τοποθετεί αρνητικό και θετικό πρόσημο αντίστοιχα.
Η κοινωνιολογία των συναισθημάτων, όμως, παρουσιάζει μια διαφορετική άποψη. Λαμβάνοντας υπόψιν την πολιτισμική και κοινωνιολογική συνιστώσα τονίζει τον ρόλο των δυο συναισθημάτων στην κοινωνικοποίηση και ανάπτυξη του ανθρώπου υπολογίζοντας τις διαφορές που εμφανίζουν σε κάθε πληθυσμό και οι οποίες συνδέονται με την εικόνα εαυτού που προβάλει η κάθε κουλτούρα.
Πως εκφράζουμε τα αρνητικά συναισθήματα, ποιες καταστάσεις τα πυροδοτούν, πόσο συχνά εμφανίζονται, πως αντιμετωπίζονται από το περιβάλλον, κατά πόσο διακρίνονται το ένα από το άλλο, ακόμα και πόσες λέξεις υπάρχουν για να τα περιγράψουν είναι κάποια από τα χαρακτηριστικά που, σύμφωνα με το πολιτισμικό μοντέλο, επηρεάζονται από οργανωμένα και συλλογικά μοτίβα ιδεών και πρακτικών. (Wong & Tsai).
Έτσι, λοιπόν, και η οπτική της ντροπής και της ενοχής δεν είναι ίδια για όλες τις κουλτούρες. Οι συλλογιστικές κοινωνίες, για παράδειγμα (πχ Κίνα, Ιαπωνία, Χιλή) προωθούν αλληλοεξαρτώμενες σχέσεις και τα μέλη τους μαθαίνουν να βλέπουν τους εαυτούς τους σε σχέση με τους κοινωνικούς τους ρόλους και την θέση τους στο κοινωνικό σύνολο, επομένως οι εξωτερικές επιρροές (σκέψεις των άλλων για μένα) είναι εξίσου σημαντικές με τις εσωτερικές επιρροές (αυτοεικόνα) τις οποίες και επηρεάζουν (Furukawa κ.α.). Ενώ, παράλληλα, η τάση αρνητικής αυτοαξιολόγησης θεωρείται ότι έχει βοηθητικό και κινητοποιητικό ρόλο και συναντιέται πιο συχνά στη καθημερινότητα.
Αντίθετα, στις ατομικιστικές κοινωνίες όπως η Αμερική, η Ολλανδία και η Γερμανία τα μέλη συνηθίζουν να αντιλαμβάνονται και να ορίζουν τους εαυτούς τους με βάση τα ατομικά τους χαρακτηριστικά και ικανότητες. Έτσι, οι τάσεις αυτοκριτικής ενεργοποιούνται ανάλογα με το πόσο οι πράξεις και οι δραστηριότητές τους ταιριάζουν με τα ιδανικά τους μοναδικά χαρακτηριστικά και τις ηθικές αξίες (Furukawa κ.α.).
Αντίστοιχα, ενώ οι αντιδράσεις απέναντι στα αρνητικά συναισθήματα αυτοκριτικής παρουσιάζονται παρόμοιες ανά τις κουλτούρες, οι στάσεις απέναντι σε αυτά διαφέρουν. Παρότι και στις δυο κοινωνίες η ενίσχυση της αυτοκριτικής μεταδίδεται από πολύ μικρή ηλικία προκειμένου να επιτευχθεί η συμμόρφωση στους κοινωνικούς ρόλους και κανόνες (Furukawa κ.α.), άτομα τα οποία κοινωνικοποιούνται θέτοντας υψηλά στο αξιακό τους σύστημα τον κοινωνικό τους ρόλο και τις διαπροσωπικές σχέσεις τείνουν να πλαισιώνουν την κατάσταση που τους συμβαίνει με γνώμονα την προαγωγή αυτοκριτικής παρά την ενίσχυση της αυτοεικόνας τους. Αντίθετα, στα άτομα των οποίων η κοινωνικοποίηση περιέχει ανταγωνιστικά ιδανικά και ιδέες που προωθούν την διαφορά ισχύος έχουν την τάση να δίνουν περισσότερη σημασία στον ρόλο των επιτυχιών για την διαμόρφωση της αυτοεικόνας τους.
Ενώ λοιπόν, παραδοσιακά η ενοχή και η ντροπή θεωρούνταν μηχανισμοί αυτοτιμωρίας για τις παρορμήσεις μας όταν αυτές πηγαίνουν ενάντια στα ιδανικά μας, πλέον οι έρευνες τονίζουν τις κοινωνικές και διαπροσωπικές ρίζες των συναισθημάτων που συνδέονται με την αίσθηση του εαυτού θεωρώντας τα αναγκαία κομμάτια τις κοινωνικοποίησης. (Abell & Gecas)
Γιατί, λοιπόν, παρά τις έρευνες και τις καινούργιες παιδαγωγικές μεθόδους εξακολουθούμε να υποβάλουμε τα παιδιά σε αυτά τα συναισθήματα; Ορισμένοι ερευνητές προσπάθησαν να παρουσιάσουν κοινωνίες που δεν παράγουν ενοχικά συναισθήματα (Creighton). Γνώμη μας είναι ότι όσο υπάρχουν οι κοινωνικοί κανόνες, συλλογικά αξιακά και ηθικά μοτίβα και ανάγκη διαπροσωπικών σχέσεων, θα αναπτύσσονται επιβαλλόμενοι ή αυθόρμητοι μηχανισμοί αυτορρύθμισης των ατόμων στους κανόνες αυτούς.
Πηγές:
ABELL, E., & GECAS, V. (1997). Guilt, Shame, and Family Socialization: A Retrospective Study. Journal of Family Issues, 18(2), 99–123.
Creighton, M. R. (1990). Revisiting Shame and Guilt Cultures: A Forty-Year Pilgrimage. Ethos, 18(3), 279–307
Emi Furukawa , June Tangney & Fumiko Higashibara (2012) Cross-cultural
Continuities and Discontinuities in Shame, Guilt, and Pride: A Study of Children Residing in Japan, Korea and the USA, Self and Identity, 11:1, 90-113
Hashemi Golpayegani F, Hosseinian S, Rezaeian H,
Pourshahriari M, Rasouli R. Psychometric properties of the guilt and
shame experience scale in adolescents in tehran. J of Psychological
Science. 2022; 21(109): 53-70.
Tangney, J. P., Wagner, P. E., Hill-Barlow, D., Marschall, D. E., & Gramzow, R. (1996). Relation of shame and guilt to constructive versus destructive responses to anger across the lifespan. Journal of personality and social psychology, 70(4), 797–809.
Wong, Y., & Tsai, J. (2007). Cultural models of shame and guilt. In J. L. Tracy, R. W. Robins, & J. P. Tangney (Eds.), The self-conscious emotions: Theory and research (pp. 209–223). Guilford Press.
Young, I. F., Razavi, P., Cohen, T. R., Yang, Q., Alabèrnia-Segura, M., Sullivan, D. (in press). A multidimensional approach to the relationship between individualism-collectivism and guilt and shame. Emotion.
Photo by Patrick Schneider on Unsplash