Αυτοάνοσα και ψυχολογική σύνδεση

από την ψυχολόγο του Κλιμακίου «Θάλπος Ιστιαίας» Μυρτώ Τσόμπο

Κατά τον αρχαίο μας φιλόσοφο Πλάτωνα “ το σώμα είναι ο ναός της ψυχής”. Από τον 5^ο αιώνα π.Χ. μέχρι τη σύγχρονη εποχή που διανύουμε η δήλωση αυτή αποκτά καίριο νόημα καθώς αυξάνονται και οι έρευνες για την σύνδεση σώματος και ψυχής (συναισθημάτων) και την έκφραση της ψυχικής οδύνης μέσω του σώματος. Αυτή η εκφόρτιση που ζητάει διεξόδους έκφρασης αποτυπώνεται πολλές φορές στο σώμα ενισχύοντας το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο διαφόρων νοσημάτων και θέτοντας τη ψυχολογική διάσταση αρκετά ψηλά στην αιτιοπαθογένεια καθώς και στη πορεία μιας νόσου.

Στο επίκεντρο διαφόρων ερευνών βρίσκονται τα αυτοάνοσα νοσήματα (σκλήρυνση κατά πλάκας, διαβήτης τύπου 1, ρευματοειδής αρθρίτιδα, ψωρίαση, μυασθένεια κ.α.) που αποτελούν πολυπαραγοντικές ασθένειες με άγνωστη κυρίως αιτία άλλοτε βιολογική-κληρονομική και άλλοτε ως αποτέλεσμα λοίμωξης και περιβαλλοντικών παραγόντων. Ωστόσο, η σύνδεση τους με ψυχολογικούς παράγοντες φαίνεται να μελετάται σε αρκετές έρευνες. Οι τελευταίες έχουν δείξει ότι πάνω από το 5% του συνολικού πληθυσμού έχει εκδηλώσει κάποια στιγμή στη ζωή του αυτοάνοσο νόσημα, γεγονός που αυξάνει τη νοσηρότητα και θνησιμότητα σε παγκόσμιο επίπεδο (Ray et al., 2012). Ένα ποσοστό που συναντάται αρκετά σε ανεπτυγμένες χώρες όπου παρατηρούνται έντονοι ρυθμοί και αυξημένα επίπεδα στρες.

Αρχικά, όταν μιλάμε για αυτοάνοσα αναφερόμαστε σε νοσήματα όπου ο οργανισμός βλάπτει τον ίδιο του τον ιστό καθώς δυσκολεύεται να διαχωρίσει τα παθογόνα ξένα στοιχεία από τα οικεία δικά του. Τότε αναπτύσσει αντισώματα που στρέφονται εναντίον των δικών του ιστών που αναγνωρίζει ως «εχθρούς» και εκδηλώνονται τα αυτοάνοσα που ενδέχεται να πλήξουν το νευρικό σύστημα, το δερματικό, το γαστρεντερολογικό, το αιματολογικό κ.α. 

Οι ψυχολογικές διαστάσεις των αυτοάνοσων μελετώνται σε 3 επίπεδα:

• Στρεσογόνα γεγονότα και καταστάσεις ζωής πριν την εμφάνιση της νόσου που πιθανώς επέδρασαν
• Συναισθηματική αντίδραση κατά τη διάγνωση της νόσου
• Συναισθηματική διαχείριση κατά τη πορεία αυτής

Στις έντονες στρεσογόνες καταστάσεις ζωής, το στρες φαίνεται να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο καθώς το σοβαρό και παρατεταμένο άγχος απορρυθμίζει τη φυσιολογική λειτουργία του οργανισμού θέτοντας το σε μια κατάσταση απειλής και επιφέροντας αλλαγές στο ενδοκρινικό και ανοσοποιητικό σύστημα του ατόμου (Tsatsoulis, 2006). Το άγχος έχει οριστεί ως κύριος παράγοντας συσχέτισης με πολλές σωματικές ασθένειες μεταξύ άλλων και αυτοάνοσων (ΕΠΙΨΥ, 2006). Ακόμα, η διαταραχή μετατραυματικού στρες (PTSD) φαίνεται να επηρεάζει στην εμφάνιση κάποιου αυτοάνοσου. Σαφώς και δεν επηρεάζεται αρνητικά η ζωή όλων όσων βιώνουν στρεσογόνα ή τραυματικά γεγονότα, ούτε ευθύνεται το στρες για την εμφάνιση ή την έξαρση μιας νόσου. Όπως αναφέραμε τα αυτοάνοσα αποτελούν πολυδιάστατα και πολυπαραγοντικά φαινόμενα. Ωστόσο σε άτομα με γενετική προδιάθεση στο στρες, οι στρεσογόνες καταστάσεις ενδέχεται δρουν συμπληρωματικά στην ανάπτυξη αυτοάνοσου (Brite et al., 2022).

Ως στρεσογόνα γεγονότα ζωής αναφέρονται αυτά που επιβαρύνουν τον ψυχισμό του ατόμου και μπορεί να αφορούν σε καταστάσεις όπως:

• σημαντικές απώλειες όπως ένα θάνατος, ιδίως όταν είναι ξαφνικός και βιώνεται σαν απειλή ή όταν υπάρχει το συναίσθημα της ενοχής. Εδώ ενεργοποιείται συχνά και το σύνδρομο «παραίτησης- εγκατάλειψης».
• συμβολικές απώλειες όπως ένας χωρισμός κ.α.
• ενδοψυχικές συγκρούσεις και εσωτερικές πιέσεις
• μεταβολές ζωής όπως ένας γάμος, μετανάστευση κ.α.
• συναισθήματα φόβου, απόγνωσης και αβοηθητότητας
• υπερβολικές απαιτήσεις από τον εαυτό, ανάγκη για έλεγχο-τελειομανία
• αυξημένη αίσθηση ευθύνης ή υπερβολική συσσώρευση ευθυνών
• άγχος επιβίωσης λόγω οικονομικής ανέχειας
• περιορισμός συναισθηματικής έκφρασης
• αίσθημα απόρριψης
• δυσλειτουργικό οικογενειακό σύστημα όπου παρατηρείται καταπίεση και μη έκφραση συναισθήματος
• καταπίεση επιθυμιών εαυτού
• φόβος αποτυχίας και πίεση ανταπόκρισης σε προσδοκίες
• απώθηση-αποσύνδεση από το συναίσθημα
• παθητικοί/ αμυντικοί τρόποι διαχείρισης συναισθημάτων και δη του στρες
• καταστολή συναισθημάτων, καταπίεση ή άρνηση συναισθημάτων και εσωστρέφεια
• υιοθέτηση του ρόλου του «δυνατού», αυτός που έχει μάθει να μην “πρέπει” να νιώθει κόπωση και αδυναμία

Όλα τα παραπάνω αποτελούν ή εκλύουν συναισθήματα έντονα, τα οποία όταν παραμένουν ανέκφραστα και θάβονται όπως είχε πει και ο Freud, βρίσκουν τρόπο, παρότι δυσάρεστο, να εκδηλωθούν.

Όσο αφορά στη διάγνωση και πορεία της νόσου η συναισθηματική ανταπόκριση φαίνεται να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο για την εξέλιξη αυτής καθώς και τη ποιότητα ζωής που θα έχει το άτομο. Η διάγνωση της νόσου συχνά συνοδεύεται από συναισθήματα πένθους. Το άτομο πενθεί την απώλεια υγείας όπως την ήξερε μέχρι χθες. Μπορεί να παρατηρηθούν συναισθήματα άρνησης και αποσύνδεσης από το συναίσθημα, θυμού, φόβου, έντονης θλίψης, διαπραγμάτευσης, αναγκαστικής αποδοχής έως και ανακούφισης κ.α.

Tα αυτοάνοσα έχουν σημαντικές επιπτώσεις στη ψυχοκοινωνική ζωή των ατόμων, καθώς συχνά συνοδεύονται από πόνο, περιορισμούς στην καθημερινότητα με απουσία αυτονομίας και συνεχή ανάγκη για υποστήριξη σε κάποιες περιπτώσεις, μείωση δραστηριοτήτων, αίσθημα αβοηθητότητας και ανασφάλειας, ανάγκη για λήψη φαρμακευτικής αγωγής δια βίου, αίσθημα ανικανότητας, χαμηλής αυτοεκτίμησης, αρνητική εικόνα εαυτού και δυσλειτουργίας (Lubkin, 2005).

Η πορεία της νόσου ακριβώς επειδή πρόκειται για μια χρόνια ασθένεια αλλάζει σε πολλά επίπεδα τη ζωή του ατόμου ψυχολογικά και κοινωνικά. Η ενσωμάτωση της ασθένειας στη καθημερινότητα του ασθενούς, η ενίσχυση της αυτοαποτελεσματικότητας του ατόμου καθώς και το κοινωνικό/οικογενειακό πλαίσιο διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο για την αυτοδιαχείριση της νόσου. Υψηλά επίπεδα συναισθηματικής νοημοσύνης και κατ’ επέκταση ο καλύτερος χειρισμός των συναισθημάτων με παράλληλη έκφραση προκειμένου να μην εγκλωβίζονται, δρα προστατευτικά για την αποφυγή εξάρσεων της νόσου και τη καλύτερη πορεία αυτής (Samar, 2001). 

Συμπερασματικά, αν και από κάποιους ερευνητές δεν αναγνωρίζεται η σύνδεση ψυχολογικών παραγόντων, οι περισσότεροι υποστηρίζουν ότι σημαντικά ψυχοπιεστικά γεγονότα ζωής συνδέονται με την εμφάνιση αυτοάνοσων νοσημάτων. Σαφώς αυτό δεν συνιστά μια αιτιώδη σχέση. Όμως, η ψυχολογική διάσταση εξετάζεται πριν την εμφάνιση της νόσου αλλά και στη πορεία της νόσου καθώς η αποτελεσματική συναισθηματική διαχείριση σε συνδυασμό με την οικογενειακή και κοινωνική υποστήριξη φαίνεται να επηρεάζουν σημαντικά την εξέλιξη αυτής.

Τέλος, είναι πολύ σημαντικό να γνωρίζουμε πως λειτουργούν εξειδικευμένα Κέντρα για ασθενείς με αυτοάνοσα και αντιφλεγμονώδη πολυσυστηματικά νοσήματα και μπορεί να απευθυνθεί κάθε πολίτης που το επιθυμεί. Ένα από αυτά είναι και το Κέντρο Αυτοάνοσων και Αντιφλεγμονωδών Νοσημάτων και στεγάζεται στο Γενικό Νοσοκομείο Αθηνών «Λαϊκό». 

Βιβλιογραφία:

Brite J., Miller- Archie S.A., Cone J. (2022). The relationship between 9/11 exposure, Systemic Autoimmune Disease, and Post- Traumatic Stress Disorder: A Mediational Analysis. International Journal of Environmental Research and Public Health.

Lubkin, J.M. (2005). Chronic illness: Impact and interventions (6^th edn). Boston: Jones & Bartlett.

Μπάκα, Χ. (2021). Οι ψυχολογικές διαστάσεις των αυτοάνοσων νοσημάτων: η περίπτωση των ασθενών με ρευματοειδή αρθρίτιδα, σκλήρυνση κατά πλάκας και σακχαρώδη διαβήτη τύπου 1.  Διδακτορική διατριβή. Πανεπιστήμιο Κρήτης. Σχολή Κοινωνικών Επιστημών. Τμήμα Ψυχολογίας.

Ray, S., Sonthalia, N., Kundu, S., & Ganguly, S. (2012). Autoimmune disorders: An overview of molecular and cellular basis in today’s perspective. Journal of Clinical and Cellular Immunology.

Samar, A.D. (2001). The relationship among emotional intelligence, self management and glycemic control in individuals with type I diabetes. Amberst, M.A.: University of Massachusetts

Shmerling R.H., (27 Oct 2020) Autoimmune disease and stress: Is there a link? Harvard Health Blog

Tsatsoulis, A. (2006). The role of stress in the clinical expression of thyroid autoimmunity. SAnnals of the New York Academy of sciences. 382-395.

Photo by Hasan Almasi on Unsplash