Το σώμα ως μέσο επικοινωνίας

από την ψυχολόγο του Κλιμακίου «Θάλπος Ιστιαίας» Μυρτώ Τσόμπο

Ήξερες ότι το σώμα μας αποτελεί έναν άμεσο τρόπο έκφρασης και καταλαμβάνει ποσοστό 70% στο σύνολο των μέσων που χρησιμοποιούνται για την επικοινωνία? Πρόκειται λοιπόν για έναν σιωπηλό «πληροφοριοδότη» με αρκετά ηχηρά μηνύματα. Και ενώ ο λόγος και η λεκτική επικοινωνία μεταφέρει πληροφορίες γνωσιακές, το σώμα μας και οι εξωλεκτικές οδοί έρχονται να καθιερώσουν και να διατηρήσουν τις σχέσεις μας με τους Άλλους. Μέσω της σωματικής επικοινωνίας επικοινωνούμε μη λεκτικά. Συχνά είναι αυτή η μορφή επικοινωνίας που προδίδει τη διάθεσή μας χωρίς να χρειαστεί να μιλήσουμε. Ακόμα και αν δεν μιλάμε το σώμα μας μιλάει για εμάς!  Όταν ο λόγος εκφράζει το γνωστικό κομμάτι της επικοινωνίας, το μη λεκτικό εκφράζει το συναισθηματικό.¹ Το σώμα μας αποτελεί το καμβά πάνω στον οποίο αποτυπώνονται και εκφράζονται συμπεριφορές, εμπειρίες και συναισθήματα. Μέσα από το σώμα το άτομο εκφράζει τη δυσαρέσκεια, την ευχαρίστηση, το φόβο, την επιθετικότητα, τις σκέψεις, τις στάσεις, τις συνήθειες, τις πεποιθήσεις και άλλα πολλά που αδυνατεί ή δυσκολεύεται να εκφράσει και να μεταφέρει μέσω της λεκτικής επικοινωνίας και την χρήση των λέξεων. ² Το κάθε συναίσθημα ενεργοποιεί διαφορετικές μυϊκές ομάδες που όμως γίνονται αντιληπτές από άτομο σε άτομο ανεξαρτήτου προελεύσεως. Και ενώ οι λέξεις διαφοροποιούνται από πολιτισμό σε πολιτισμό, το σώμα ανά το κόσμο αντανακλά με παρόμοιο τρόπο τα συναισθήματά του. Μάλιστα τα 6 βασικά συναισθήματα (χαρά, έκπληξη, φόβος, θυμός, θλίψη, αηδία) έχουν σχεδόν οικουμενικό χαρακτήρα και μπορούν να αποκωδικοποιηθούν σωστά από τους περισσότερους ανθρώπους.³ Τα μη λεκτικά σήματα των συναισθημάτων φαίνεται να έχουν καθολική έκφραση, πανανθρώπινη!

Ο ρόλος του σώματος στην επαφή και επικοινωνία με το περιβάλλον είναι πολύ σημαντικός. Πέρα από μέσο έκφρασης συναισθημάτων αποτελεί και μέσο δημιουργίας και διατήρησης των σχέσεων. Όλοι θυμόμαστε το σήμα της νίκης που έδειξε με τα δυο δάχτυλα ο Άγγλος πρωθυπουργός W. Churchill, στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και το ηχηρό μήνυμα που αυτό πέρασε στο πληθυσμό.  

Οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν ότι το μεγαλύτερο μέρος της επικοινωνίας πραγματοποιείται μη λεκτικά. Το υπόλοιπο ποσοστό καλύπτουν η φωνή και ο λόγος (20+ 10%). Τα μη λεκτικά μηνύματα είναι ασυνείδητα μέρη της συμπεριφοράς, που υπάρχουν βαθιά ριζωμένα μέσα στο κάθε άνθρωπο. ⁴  Το σώμα έχει κυρίαρχη θέση στη μη λεκτική επικοινωνία καθώς αποτελεί το πομπό και το δέκτη των διαφόρων μηνυμάτων. Η γλώσσα του σώματος περιλαμβάνει τις συνειδητές και ασυνείδητες στάσεις και κινήσεις του σώματος, τις χειρονομίες, τις εκφράσεις του προσώπου, την επαφή με τα μάτια που ενισχύουν και ενίοτε αντικαθιστούν πλήρως τη λεκτική επικοινωνία. Ακόμη, η χρήση του χώρου και η σωματική επαφή αποτελούν επίσης δυο μη λεκτικά στοιχεία, κοινό συστατικό των οποίων αποτελεί και πάλι το σώμα. Η χρήση του χώρου αναφέρεται στο πως τοποθετείται το σώμα σε σχέση με τον συνομιλητή. Σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η απόσταση. Στην επικοινωνία της απόστασης περιλαμβάνεται η «ζώνη οικειότητας» που καλύπτει μικρότερη ακτίνα απόστασης και συναντάται σε οικείες μη επαγγελματικές επαφές. Η σωματική επαφή αφορά στο άγγιγμα, τη χειραψία και το χτύπημα στον ώμο. ⁵

Άλλες σωματικές εκφράσεις που «αποκαλύπτουν» σκέψεις και συναισθήματα είναι οι εκφράσεις του προσώπου όπως συσπάσεις των μυών αυτού. Επίσης, οι στάσεις και οι κινήσεις του σώματος συχνά μαρτυρούν και τις αληθινές προθέσεις του ατόμου, τη συγκινησιακή του κατάσταση, την αυτοπεποίθησή του, μπορούν και αντανακλούν παλιούς ή τωρινούς ρόλους του ατόμου καθώς και την εικόνα εαυτού. Μάλιστα στις διαπροσωπικές σχέσεις η στάση του σώματος και οι κινήσεις (για παράδειγμα πλησιάζω ελαφρά το συνομιλητή μου σε αντιδιαστολή με το «γυρίζω τη πλάτη»)  μπορεί να είναι ενδεικτικές για το βαθμό συμπάθειας, έλξης ή αντιπάθειας ανάμεσα στα μέλη. ⁶

Το βλέμμα είναι η δίοδος επικοινωνίας από τις οποίες αντλεί κανείς τις περισσότερες πληροφορίες, όπως συναισθήματα, αξιοπιστία, εντιμότητα, πρόθεση, ειλικρίνεια κ.α. Η εστίαση του βλέμματος σηματοδοτεί συχνά την έναρξη της αλληλεπίδρασης και η αποστροφή το αντίθετο. ⁶

Η εμφάνιση του ατόμου και η ενδυμασία είναι ένα ακόμα μέσο μετάδοσης συναισθημάτων, στάσεων, πεποιθήσεων και εμπειριών προς το κοινωνικό σύνολο. ⁷

Η γλώσσα του σώματος εν αντιθέσει με το λόγο αναπτύσσεται από μόνη της  από πολύ νωρίς στον άνθρωπο και έτσι τείνει να εκφράζεται με μη συνειδητό και μη ελεγχόμενο τρόπο. Αυτό το χαρακτηριστικό είναι που συνιστά αυτή τη μορφή επικοινωνίας πιο άμεση και δραστική και καθιστά τα μη λεκτικά σήματα σε μείζονα για τη διεκπεραίωση της επικοινωνίας. Το βρέφος μέσω του σώματος και των κινήσεων αυτού επικοινωνεί με τη μητέρα τροφό πριν ακόμα αναπτύξει την ικανότητα του λόγου. Το νήπιο και το παιδί μέσω τη μη λεκτικής οδού επικοινωνεί και εκφράζει πολύ πιο ειλικρινά και άμεσα αυτό το οποίο νιώθει. ⁸

Η διαχείριση της γλώσσας του σώματος είναι σημαντική στη καθημερινή συνδιαλλαγή. Μάλιστα, η αναγνώριση της γλώσσας του σώματος ενισχύει τη συναισθηματική νοημοσύνη επειδή εμπεριέχει τη δεξιότητα της ενσυναίσθησης.  Κατανοώ που πονάς, κατανοώ που νιώθεις θλίψη, κατανοώ που νιώθεις θυμό…  Η μη λεκτική επικοινωνία επηρεάζει την αντίληψη και τον συντονισμό και καλλιεργεί τις ανθρώπινες δεξιότητες.

Ένα ακόμα σημαντικό στοιχείο είναι ότι η μη λεκτική επικοινωνία είναι κάποιες φορές λιγότερο σαφής από τη λεκτική. Για παράδειγμα κάποιος που χαμογελά στη πραγματικότητα μπορεί να είναι θυμωμένος ή αγχωμένος. Βέβαια και σε αυτή τη περίπτωση υπάρχουν άλλα στοιχεία (μορφασμοί, βλεμματική επαφή κ.α.) που μπορούν να «αποκαλύψουν» τα πραγματικά συναισθήματα. Γι’ αυτό ο ακροατής χρειάζεται να είναι ιδιαίτερα υπομονετικός στην αποκωδικοποίηση των μη λεκτικών στοιχείων και να εξάγει τα συμπεράσματα από τη συνολική εικόνα του ατόμου. Όταν τα λεκτικά και τα μη λεκτικά μηνύματα ταυτίζονται τότε η επικοινωνία μπορεί να είναι ιδιαίτερα ικανοποιητική. Διαφορετικά προκύπτει ασυμφωνία ή αλλιώς αυτό που αποκαλούμε «διπλό μήνυμα». Το διπλό μήνυμα αλλοιώνει τη γνησιότητα και αμεσότητα της επικοινωνίας. ⁹

Φαίνεται λοιπόν πως το σώμα δεν αποτελεί μια υλική έδρα της ψυχής αλλά ένας δίαυλος επικοινωνίας του συναισθηματικού εσωτερικού μας κόσμου με τον εξωτερικό. 

Βιβλιογραφία: 

1. Παπαδάκη- Μιχαηλίδη, Ε. (1988). Η σιωπηλή γλώσσα των συναισθημάτων: Η μη λεκτική επικοινωνία στις διαπροσωπικές σχέσεις (4^η έκδοση). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
2. Argyle M. (1975). Bodily communication, Methuen, London
3. Hogg, M. A., & Vaughan, G. M. (2010). Κοινωνική Ψυχολογία. (Α. Χαντζή, Επιμ., Ε. Βασιλικός, & Α. Αρβανίτης, Μεταφρ.) Αθήνα: Gutenberg
4. Buck R., (1980). Nonverbal behavior and the theory of emotion: The facial feedback hypothesis. Journal of Personality and Social Psychology 38 (5): 811-824 
5. Pease A. (1991). Η γλώσσα του σώματος. Εκδόσεις Έσοπτρον, Αθήνα
6. Argyle, M. (1981). Ψυχολογία της Διαπροσωπικής Συμπεριφοράς. (Μ. Δερμιτζάκης, Μεταφρ.) Αθήνα: Θυμάρι
7. Γεωργάς, Δ. (1995). Κοινωνική Ψυχολογία (4η έκδοση, Τομ. Α) Αθήνα
8. Κοντάκος, Α., & Πολεμικός, Ν. (2000). Η μη λεκτική επικοινωνία στο νηπιαγωγείο. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
9. Satir, V. (1989). Πλάθοντας Ανθρώπους (5η έκδοση). (Λ. Στυλιανούδη, Μεταφρ. ) Αθήνα: Κέδρος

Photo by Andrea Piacquadio on Pexels