Άρθρα και Έρευνες
από την ψυχολόγο – χοροκινητική ψυχοθεραπεύτρια του «Θάλπος» Ευτυχία Νικολοπούλου
Ένα παραμύθι δημιουργεί εικόνες σε παιδιά και μεγάλους και μας ταξιδεύει σε κόσμους που συχνά είναι πέρα από τη λογική. Ο συγγραφέας έχει την ελευθερία να δημιουργήσει ανορθόδοξες εικόνες και να παίξει με συμβολισμούς καθώς στο χώρο του παραμυθιού όλα είναι δυνατά και όλα επιτρέπονται. Μπορεί να μιλήσει για υπαρξιακές αγωνίες, για ‘’επικίνδυνες’’ και απαγορευμένες συναισθηματικές καταστάσεις διατηρώντας μία απόσταση ασφαλείας καθώς χρησιμοποιεί συμβολικές εικόνες.
Το παιδί, όπως και οι ενήλικες, βιώνει κάθε στιγμή έναν κυκεώνα αντιφατικών συναισθημάτων. Ενώ οι ενήλικες έχουν μάθει να τα ενσωματώνουν, για το παιδί είναι ιδιαίτερα αγχογόνο το να συνυπάρχουν ταυτόχρονα μέσα του αμφιθυμικά αισθήματα αγάπης και μίσους για τους γονείς του ή να νιώθει την ίδια στιγμή καλό/υπάκουο και κακό/αντιδραστικό. Το μικρό παιδί τείνει να βλέπει τον κόσμο χωρισμένο σε άσπρο και μαύρο, καλό και κακό καθώς είναι δύσκολο να εμπεριέξει την αντίφαση που κουβαλάει. Τα παραμύθια απεικονίζουν τον κόσμο με τον ίδιο τρόπο, οι ήρωες είναι είτε η ενσάρκωση του απόλυτου κακού (ο λύκος, ο δράκος, η κακιά μάγισσα, η μητριά κλπ.) είτε του απόλυτου καλού (η αγνή πριγκίπισσα, το υπάκουο κορίτσι, το έξυπνο γουρουνάκι κλπ.). Έτσι, το παιδί προβάλλει στους διάφορους χαρακτήρες διαφορετικές πλευρές του εαυτού του, πράγμα που το βοηθάει να βάλει σε τάξη το εσωτερικό του χάος και να αποφορτιστεί από το υπαρξιακό του άγχος.
Το παιδί ή ο ενήλικας αναγνώστης μπορούν να διαβάσουν τα δικά τους νοήματα και να ταυτιστούν με τα στοιχεία της ιστορίας ανάλογα με τη συναισθηματική τους ωριμότητα και ετοιμότητα τη δεδομένη στιγμή που έρχονται σε επαφή με το παραμύθι. Ξαναδιαβάζοντας το μετά από καιρό, η ταύτιση με τους ήρωες και τις καταστάσεις μπορεί να αλλάξει και οι αναγνώστες ενδέχεται να αποδώσουν διαφορετικό προσωπικό νόημα στην ιστορία.
Με αυτό το άρθρο, έχω επιλέξει να αναφερθώ στους συμβολισμούς που κρύβονται στο κλασσικό παραμύθι της Κοκκινοσκουφίτσας. Γιατί επέλεξα το συγκεκριμένο παραμύθι; Πέρα από τον προφανή λόγο ότι είναι ένα από τα πιο γνωστά παραμύθια της παιδικής ηλικίας πολλών, συμπεριλαμβανομένης και της δικής μου, αναγνωρίζω στον εαυτό μου ότι το συγκεκριμένο παραμύθι δε ήταν ποτέ στα αγαπημένα μου καθώς δεν μπορούσα να συνδεθώ συναισθηματικά με την ιστορία. Επομένως, ίσως αυτή η έρευνα να είναι μία προσπάθεια να το κατανοήσω κι εγώ περισσότερο φωτίζοντας τα λανθάνοντα μηνύματά του.
Υπάρχουν διάφορες παραλλαγές του παραμυθιού, σε μία από τις πιο γνωστές ένα μικρό κορίτσι, που φοράει ένα παλτό με κόκκινη κουκούλα, πηγαίνοντας προς το σπίτι της γιαγιάς της στο δάσος, παρασύρεται από τον κακό λύκο, ο οποίος την παροτρύνει να εξερευνήσει την ομορφιά του δάσους. Η Κοκκινοσκουφίτσα ακούει τον λύκο και ξεκινάει μία διαδρομή στο δάσος, παρακούοντας την εντολή της μαμά της να μην παραστρατήσει. Ο λύκος φτάνει πρώτος στο σπίτι της γιαγιάς και θέτει σε εφαρμογή το σχέδιο του να υποδυθεί τη γιαγιά στην Κοκκινοσκουφίτσα, αφού προηγουμένως έχει φάει την πρώτη. Ο σκοπός του είναι να φάει και το μικρό κορίτσι, γεγονός που συμβαίνει. Ευτυχώς, εμφανίζεται ένας καλός κυνηγός και σώζει τη κοκκινοσκουφίτσα και τη γιαγιά ανοίγοντας την κοιλιά του λύκου με ένα ψαλίδι, την ώρα που αυτός κοιμόταν. Το παραμύθι τελειώνει με την ιδέα της Κοκκινοσκουφίτσας να γεμίσουν την κοιλιά του λύκου με πέτρες. Ο λύκος ξυπνάει και κάνοντας προσπάθεια να περπατήσει, σωριάζεται κάτω από το βάρος και πεθαίνει.
Τι συμβολίζει η ιστορία;
Σύμφωνα με τον αυστριακής καταγωγής ψυχαναλυτή Bruno Bettelheim, η Κοκκινοσκουφίτσα συμβολίζει την απώλεια της παιδικής αθωότητας και τη μετάβαση σε μία πιο ώριμη συναισθηματική κατάσταση μέσα από τη συνάντηση με τους κινδύνους που κρύβει ο εσωτερικός της κόσμος και την αναγέννηση μέσα από αυτή την εμπειρία. Πιο συγκεκριμένα, η Κοκκινοσκουφίτσα είναι συμβολικά ένα μεγάλο παιδί που παλεύει ήδη με τα προβλήματα της εφηβικής ηλικίας για τα οποία δεν είναι έτοιμη συναισθηματικά, επειδή δεν έχει υπερνικήσει ήδη τις οιδιπόδειες συγκρούσεις της. Ο κίνδυνος για την Κοκκινοσκουφίτσα είναι η αναδυόμενη σεξουαλικότητά της, για την οποία δεν είναι ακόμα αρκετά ώριμη συναισθηματικά. Το κόκκινο χρώμα που παίζει σημαντικό ρόλο στην ιστορία καθώς αποτελεί το διακριτό χαρακτηριστικό του κοριτσιού που είναι ο σκούφος, από τον οποίο έχει πάρει τον τίτλο του, συμβολίζει τα βίαια και πρωτόγονα συναισθήματα στα οποία συμπεριλαμβάνονται και οι σεξουαλικές ενορμήσεις.
Το αρσενικό στοιχείο στην ιστορία εκπροσωπείται από τις φιγούρες του Λύκου και του Κυνηγού. Οι δύο αυτές φιγούρες συμβολίζουν δύο διακριτές πλευρές του πατέρα έτσι όπως τον βιώνει ασυνείδητα το κορίτσι της εφηβικής ηλικίας. Ο Λύκος απεικονίζει συμβολικά τον αποπλανητή, ο οποίος θέλει να γοητεύσει την Κοκκινοσκουφίτσα με τελικό σκοπό να τη φάει. Από ψυχαναλυτικής άποψης, ο Λύκος συμβολίζει τον ‘’πατέρα-αποπλανητή’’ που προσπαθεί να κάνει το κορίτσι να τον αγαπά περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο. Από την άλλη, ο Κυνηγός συμβολίζει τον ‘’πατέρα-προστάτη/σωτήρα’’, που είναι παρών για να προστατεύσει το κορίτσι από τους κινδύνους του έξω κόσμου. Η Κοκκινοσκουφίτσα ‘’σαγηνεύεται’’ από τον Λύκο αποπλανητή και αφήνεται να φαγωθεί από αυτόν παρόλο που όταν τον βλέπει ντυμένο Γιαγιά έχει υποψίες ότι κάτι δεν πάει καλά, εντούτοις ενδίδει στην αφέλεια της. Όταν όμως σώζεται τελικά από την παρέμβαση του προστάτη Κυνηγού, παίρνει η ίδια την πρωτοβουλία να βάλουν πέτρες στην κοιλιά του Λύκου. Έτσι, συμβολικά η Κοκκινοσκουφίτσα βρίσκει τη λύση μόνη της γιατί για να είναι ασφαλής στο μέλλον πρέπει να εξοντώσει η ίδια τον αποπλανητή, καθώς δεν είναι συναισθηματικά ώριμη να τον αντιμετωπίσει στο παρόν. Η Κοκκινοσκουφίτσα αφού εκτέθηκε στο εσωτερικό σκοτάδι (στο σκοτάδι στην κοιλιά του λύκου) είναι έτοιμη και ικανή να κατανοήσει καλύτερα τι μπορεί να αντέξει στη συγκεκριμένη συναισθηματική φάση και τι πρέπει να αποφύγει για την ώρα μιας και δεν είναι ακόμα ώριμη να το αντιμετωπίσει.
Η ιστορία τελειώνει με την Κοκκινοσκουφίτσα να λέει ότι δε θα ξαναπάρει μόνη της άλλο δρόμο στο δάσος όσο η μητέρα της το απαγορεύει. Με αυτό τον εσωτερικό μονόλογο, ο οποίος στηρίζεται σε μία συνταρακτική εμπειρία, η συνάντηση της Κοκκινοσκουφίτσας με τη σεξουαλικότητά της θα έχει μία πολύ διαφορετική κατάληξη, όταν θα είναι έτοιμη, την εποχή που η μητέρα της θα το εγκρίνει.
Το κείμενο βασίστηκε στο βιβλίο του Μπρούνο ΜπέτελχαΪμ: Η Γοητεία Των Παραμυθιών, Μια ψυχαναλυτική προσέγγιση (1995).
Photo by Nicolas Ladino Silva on Unsplash
