Άρθρα και Έρευνες
Έχετε ποτέ αναρωτηθεί τι είναι ακριβώς αυτό που σας κάνει να είστε εσείς; Αν όλες οι αναμνήσεις σας ξεθώριαζαν, θα εξαφανιζόταν και η ταυτότητά σας μαζί τους; Οι φίλοι και η οικογένειά σας θα αντιλαμβάνονταν πως είστε το ίδιο πρόσωπο με πριν; Αυτές οι τρομακτικές ερωτήσεις είναι κάτι περισσότερο από θεωρητικές για όσους βιώνουν απώλεια μνήμης λόγω της ασθένειας του Αλτσχάιμερ.
Ευτυχώς, η επιστήμη αποδεικνύει πως η απώλεια μνήμης δεν ισοδυναμεί με την απώλεια ταυτότητας. Μια νέα μελέτη έδειξε πως το «ποιος είσαι» ορίζεται σε μεγάλο βαθμό από την ηθική συμπεριφορά του ατόμου, και όχι από την ικανότητα της μνήμης του. Επομένως, παρόλο που το Αλτσχάιμερ και άλλες νευροεκφυλιστικές ασθένειες μπορούν δυναμικά να επηρεάσουν την ψυχική λειτουργία του ατόμου, οι πάσχοντες μπορούν να βρουν κάποια παρηγοριά στο γεγονός ότι η σημαντική απώλεια μνήμης – όταν δεν συνοδεύεται από αλλαγές στον ηθικό χαρακτήρα – φαίνεται να μην επηρεάζει το πώς οι άλλοι αντιλαμβάνονται το «ποιος είσαι».
Ο προσδιορισμός των παραγόντων που καθορίζουν την ταυτότητα ενός ατόμου είναι ένα φιλοσοφικό πρόβλημα του παρελθόντος που πρώτη φορά προβλημάτισε τον Βρετανό John Locke κατά τον 17ο αιώνα από. Σύμφωνα με την «θεωρία της μνήμης» του Locke, η ταυτότητα ενός ατόμου φτάνει μέχρι εκεί που φτάνουν οι αναμνήσεις από το παρελθόν. Με άλλα λόγια, το «ποιος είσαι» εξαρτάται κατηγορηματικά από αυτό που θυμάσαι. Έτσι, καθώς η μνήμη του ατόμου αρχίζει να εξαφανίζεται, το ίδιο συμβαίνει και στην ταυτότητά του.
Η αίσθηση της ταυτότητας ως μνήμη έχει λάβει πειραματική μορφή από έρευνες του τομέα της ψυχολογίας. Το 2004 ερευνητές μελέτησαν ασθενείς με Alzheimer και διαπίστωσαν ότι εκείνοι που παρουσιάζουν προβλήματα στην αυτοβιογραφική μνήμη – οι αναμνήσεις κάποιου για τις προσωπικές του εμπειρίες και τα γεγονότα του παρελθόντος – σε συγκεκριμένα ψυχολογικά τεστ έδειξαν αλλαγές στην ποιότητα της ταυτότητας και στο πόσο ισχυρή είναι. Η ισχύς της ταυτότητας μετρήθηκε από τις απαντήσεις των ασθενών στην ερώτηση, «Ποιος είμαι;», ενώ η ποιότητα της ταυτότητας μετρήθηκε από την αφαιρετικότητα των απαντήσεων, δηλαδή, η έλλειψη συγκεκριμένων αναμενόμενων απαντήσεων. Τα ευρήματα αυτά φαίνεται να υπονοούν ότι οι αυτοβιογραφικές μνήμες δημιουργούν μια συνεχή αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο που βοηθάει να σχηματιστεί η αίσθηση του «εγώ».
Ωστόσο, άλλοι επιστήμονες δεν έχουν πειστεί για την παραδοχή του Locke, καθώς μερικοί θεωρούν ότι το πιο σημαντικό για την ύπαρξη ταυτότητας είναι η ηθική ικανότητα – μια μεταβλητή που οι προηγούμενες μελέτες δεν έλαβαν υπόψη τους επαρκώς. Στοιχεία για την άποψη αυτή προέρχονται από την κοινωνική έρευνα που απέδειξε ότι η διαμόρφωση της εντύπωσης του «εγώ» εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ηθική διάσταση. Με άλλα λόγια, το πώς βλέπουμε τους ανθρώπους – είτε θετικά είτε αρνητικά – καθορίζεται κυρίως από την εκτίμηση μας για τον ηθικό τους χαρακτήρα, και όχι από τα χαρακτηριστικά ευφυίας, γνώσης ή άλλα χαρακτηριστικά της προσωπικότητά τους.
Ερευνητές από το Πανεπιστήμιο της Αριζόνα και του Γέιλ αποφάσισαν να διερευνήσουν την παραπάνω υπόθεση σε έναν πραγματικό κλινικό πληθυσμό. Η μελέτη τους σχεδιάστηκε για να δοκιμάσει ποιοι τύποι γνωστικών βλαβών οδηγεί τους ανθρώπους στο να μην συστήνονται πλέον ως οι ίδιοι. Συγκεκριμένα, η έρευνα εξέταζε τις αλλαγές στην ταυτότητα του ασθενή από την οπτική ενός τρίτου προσώπου-παρατηρητή, και όχι του ίδιου του ασθενή. Επρόκειτο για μια εξαιρετικά σημαντική παρατήρηση. Όταν κάποιος φαίνεται να μην είναι το ίδιο πρόσωπο, οι κοινωνικοί δεσμοί με τα αγαπημένα πρόσωπα και τους φροντιστές επιδυνώνονται γρήγορα. Οι δεσμοί αυτοί είναι ζωτικής σημασίας για την ψυχική ευεξία και την υγεία του ατόμου, καθώς αποτελούν την πηγή σύνδεσης που αισθάνεται κανείς με τους ανθρώπους της ζωή του αλλά και του έξω κόσμου.
Οι ερευνητές βρήκαν 248 εθελοντές που στην οικογένειά τους είχαν κάποιο μέλος με νευροεκφυλιστική ασθένεια. Οι ασθένειες αυτές χαρακτηρίζονται από γνωστικές αλλαγές και αλλαγές στην συμπεριφορά, όπως στην ειλικρίνεια, τη συμπόνια, την αξιοπρέπεια και την ακεραιότητα.
Οι περισσότεροι από τους εθελοντικά συμμετέχοντες ήταν παντρεμένοι ή ρομαντικά εμπλεγμένοι με τους ασθενείς. Τους δόθηκαν οδηγίες ώστε να αποτυπώσουν στο ερωτηματολόγιο την επικείμενη αλλαγή στον ασθενή. Κλήθηκαν να δώσουν πληροφορίες σχετικά με τον βαθμό αλλαγής στην αντίληψη της ταυτότητας του αγαπημένου τους προσώπου κατά την εξέλιξη της νόσου. Συγκεκριμένα τους δόθηκαν 30 κατηγορίες γνωρισμάτων, τα 15 είχαν σχέση με την ηθική και τα άλλα 15 με την προσωπικότητα. Για παράδειγμα, «Μήπως σας φαίνεται ποτέ σαν ξένος;» ή «Αισθάνεσαι πως ακόμα τον αναγνωρίζεις;»
Η ανάλυση των δεδομένων έδειξε ότι οι συμμετέχοντες αντιλαμβάνονταν τις μεγαλύτερες διαταραχές στην ταυτότητα των ασθενών, όταν παρατηρούσαν αλλαγές στα ηθικά χαρακτηριστικά.
Αυτά τα ευρήματα έχουν σημαντικό αντίκτυπο στην θεραπευτική παρέμβαση των ασθενών με νευροεκφυλιστικές ασθένειες. Προσπάθειες που στοχεύουν στο να βοηθήσουν τους πάσχοντες να κατανοήσουν τον εαυτό τους από την άποψη της ηθικής, όπως ο αλτρουισμός, το έλεος και η γενναιοδωρία μπορούν να αποκαταστήσουν την αίσθηση της ταυτότητας και τον έλεγχο. Γνωρίζοντας απλά ότι οι άλλοι συνεχίζουν να τους θεωρούν ως το ίδιο πρόσωπο, ακόμα και όταν αισθάνονται ότι η ταυτότητα τους αλλάζει, μπορεί να τους επιτρέψει να προστατεύσουν με μεγαλύτερη ασφάλεια τον εαυτό τους.
Επιπλέον, τα αποτελέσματα επισημαίνουν την ανάγκη για μελλοντικές νευρολογικές παρεμβάσεις και κλινικές θεραπείες που εστιάζουν συγκεκριμένα στη διατήρηση αυτών των γνωστικών ικανοτήτων που εμπλέκονται στην ηθική λειτουργία του ασθενή.
Η νέα έρευνα αποτελεί σημαντική συμβολή στη συζήτηση γύρω από το τι κάνει κάποιον αυτό που είναι. Φαίνεται ότι αυτό που μας ορίζει δεν είναι ούτε η νοημοσύνη μας ούτε οι γνώσεις μας για το παρελθόν, αλλά αντιθέτως, η ηθική συμπεριφορά. Ουσιαστικά, η ταυτότητα δεν είναι τι ξέρουμε, αλλά τι πρεσβεύουμε.
