Οι συνέπειες του covid-19 στο εκπαιδευτικό περιβάλλον και τρόποι προσέγγισης

από την κοινωνική λειτουργό του “Θάλπος Αττικής” Μαρίνα Νικολάου

Στο πλαίσιο των online δράσεων ενδοσχολικής επιμόρφωσης εκπαιδευτικών του 18ου Λυκείου Αθηνών από τον φορέα «Θάλπος Ψυχική Υγεία» τον προηγούμενο μήνα, συζητήσαμε για τις συνέπειες του covid-19 στο εκπαιδευτικό περιβάλλον και τους τρόπους προσέγγισης. Στην διαδικτυακή συνάντηση εστιάσαμε στην δυσχερή κατάσταση που όλοι βιώνουμε λόγω του κορονοϊού τα τελευταία δύο χρόνια σε ένα γενικότερο πλαίσιο διαλόγου, καθώς και ειδικότερα στο σχολικό περιβάλλον.

Πιο συγκεκριμένα, η πανδημία COVID-19 συνιστά μία πρωτόγνωρη συνθήκη σε παγκόσμιο επίπεδο με πολλαπλές επιδράσεις στους περισσότερους τομείς της καθημερινότητας μας. Τόσα πολλά νέα δεδομένα που δεν θυμίζουν σε τίποτα τη παλιά ζωή μας. Μία επίδραση της πανδημίας αφορά και στην επικοινωνία μαθητών και καθηγητών, η οποία μετατράπηκε σε ηλεκτρονική. Για πρώτη φορά στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση έλαβε χώρα εξολοκλήρου χωρίς τη φυσική παρουσία.

Μαθητές και καθηγητές έπρεπε να προσαρμοστούν γρήγορα στο διαδικτυακό περιβάλλον. Για κάποιους, αυτή η αλλαγή δεν προκάλεσε μεγάλη δυσκολία, για άλλους η διαδικτυακή εργασία αποδείχθηκε δύσκολη δοκιμασία.  Η διακοπή της κανονικότητας της εκπαίδευσης δημιούργησε συνέπειες που μπορεί να είναι σοβαρότερες στους ανηλίκους, σύμφωνα με μελέτες.

Πανδημία και μαθητές

Οι μαθητές δεν έχασαν απλώς την δια ζώσης μάθηση, κάποιοι έχασαν μέλη της οικογένειας τους. Αρκετοί μελετητές ανέφεραν ότι σημαντικό ποσοστό των μαθητών παρουσίασαν διαταραχές στον ύπνο τους (αυπνία, αναστροφή του ωραρίου, εφιάλτες) ή στη διατροφή τους, σύγχυση για το πώς πρέπει να διαχειριστούν την καθημερινότητά τους και μετατραυματικό στρες. Επίσης παρουσιάστηκαν αυξήσεις σε συμπεριφορές όπως η κοινωνική απόσυρση, η αυτοαπομόνωση, ο λήθαργος και οι φόβοι για την ασθένεια, θυμός, σύγχυση και ανασφάλεια για το μέλλον. Το 1/3 των μαθητών ηλικίας 12-18 ετών βίωσε καταθλιπτική και αγχώδη συμπτωματολογία, που σημαίνει ότι τα περιστατικά αυτά διπλασιάστηκαν σε σχέση με την περίοδο προ πανδημίας. Στην έρευνα Bignardi κ.α. (2020), βάση των δεδομένων προέκυψε ότι κατά την διάρκεια του lockdown αυξήθηκαν τα συμπτώματα κατάθλιψης σε παιδιά (7.6-11.1 ετών) σε σχέση με την προ – lockdown περίοδο. Τέλος, στην ανάλογη έρευνα Origles κ.α. (2020) έδειξε ότι το 86% των ερωτηθέντων γονιών (Ισπανία) ανέφεραν αλλαγές στη συμπεριφορά των παιδιών τους και στην έκφραση των συναισθημάτων κατά τη διάρκεια της καραντίνας, συμπεριλαμβανομένων των δυσκολίας συγκέντρωσης, πλήξης, ευερεθιστότητας, ανησυχίας, μοναξιάς, δυσφορίας και έκφρασης ανησυχιών.

Σύμφωνα με τη μελέτη που  δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό περιοδικό JCPP Advances και σύμφωνα με την Κάρεν Μάνσφιλντ από το τμήμα Ψυχιατρικής του Πανεπιστημίου της Οξφόρδη: Από τους 11.765 εφήβους μαθητές που συμμετείχαν στη μελέτη, οι 10.633 απάντησαν ότι είχαν αλλαγές στην ψυχική υγεία τους. Το 63% των μαθητών ήταν κορίτσια. Το 14% των συμμετεχόντων εμφάνισε κατάθλιψη πάνω από όριο της κλινικής διάγνωσης, το 10% εμφάνισε άγχος και το 38% ανέφερε υποβάθμιση της ποιότητας ζωής τους στη διάρκεια του lockdown.

Πολλά έφηβοι βίωσαν και ενδεχομένως συνεχίζουν να βιώνουν  μέσα στην πανδημία καταθλιπτικό συναίσθημα, παραίτηση και παρουσιάζουν διαδικτυακή εξάρτηση.

Συνολικά, ο μέσος ημερήσιος χρόνος που δήλωσαν οι έφηβοι ότι αφιέρωναν  μπροστά στις οθόνες ήταν διπλάσιος συγκριτικά με τον χρόνο που αφιέρωναν πριν από την περίοδο της πανδημίας (7,7 ώρες/ημέρα στην πανδημία σε σχέση με 3,8 ώρες/ημέρα πριν την πανδημία). Δεδομένου ότι στον χρόνο αυτό δεν περιλαμβάνονται οι ώρες της τηλεκπαίδευσης.

Οι έφηβοι ένιωθαν την παρουσία των γονέων τους συχνά στο σπίτι και ενδεχομένως να αισθάνονταν ότι έχαναν την εφηβική ανεξαρτησία που τους έδινε το σχολείο. Η μεγαλύτερη δυσκολία απ’ όλες ήταν η αδιάκοπη συνύπαρξη όλο το 24ωρο, με αποτέλεσμα τον περιορισμό της ιδιωτικότητας. Οι καθηγητές, θα προσπαθήσουν, να τους βοηθήσουν να ξαναβρούν τον ρόλο τους (να ξανανιώσουν μαθητές- σχεδόν τελειόφοιτοι). Ενδεχομένως η τεχνολογία να γεφύρωσε την επικοινωνία σχολείου και οικογένειας, ωστόσο φαίνεται να απομάκρυνε καθηγητές και μαθητές. Πολλοί μαθητές ένιωσαν να χάνουν τους φίλους τους αν δεν κατάφερναν να προσαρμοστούν στον νέο τρόπο επικοινωνίας. Οι φιλίες διαφοροποιήθηκαν ανάλογα με το αν μπορούσαν να διατηρήσουν ουσιαστική επικοινωνία εξ αποστάσεως.

Πανδημία, καθηγητές & δυσκολίες

Μέσα στις τάξεις, οι καθηγητές αντιμετώπιζαν πλέον, ένα ευρύτερο φάσμα αναγκών των μαθητών πιο δύσκολο από κάθε άλλη φορά.  Αυτό κάνει το έργο τους ακόμα δυσκολότερο.

Οι κυριότερες δυσκολίες

• τηλεκπαίδευση→  αντιμέτωποι με τεχνικά προβλήματα αλλά και προβλήματα που προκαλούσε η κακή σύνδεση στο διαδίκτυο. Όσες έρευνες έχουν γίνει σχετικά με την τηλεκπαίδευση καταλήγουν στα ίδια συμπεράσματα: Η τηλεκπαίδευση είναι πιο κουραστική και λιγότερο αποδοτική. Ο καθηγητές όταν κοιτάζουν τα μάτια των μαθητών τους βλέπουν αν κατάλαβαν ή όχι. Αυτό δεν μπορεί να το συμβεί μέσω του υπολογιστή. Πέρα, λοιπόν, από το ότι είναι πολύ πιο κουραστικό να περνάς όλη σου τη μέρα μπροστά σε μία οθόνη, είναι και λιγότερο αποδοτικό.
• Άγχος → μην νοσήσουν, μην μεταδώσουν τον ιό εσείς κάποιον, φόβος για το μέλλον, διατήρηση της κοινωνικής επαφής με τους μαθητές, κάλυψη κενών και ελλείψεων από το προηγούμενο έτος, νέα διδακτική ύλη, εξετάσεις, έξαρση βίας μεταξύ των μαθητών αλλά και σε ένα ευρύτερο φάσμα. «Οι μαθητές επιστρέφουν στα σχολεία μετά την Πανδημία, το ίδιο και η βία».

Ψυχολογική υποστήριξη & ο ρόλος των εκπαιδευτικών

Υπάρχουν πολλά πράγματα που μπορούν οι εκπαιδευτικοί να κάνουν για να βοηθήσουν στη διαχείριση του άγχους και να παρακινήσετε τους μαθητές να επιστρέψουν στις τάξεις, ως μέρος της καθημερινής τους ρουτίνας. Η νέα εκπαιδευτική εμπειρία μπορεί να διαφέρει από την προηγούμενη και η μετάβαση σε αυτή μπορεί να απαιτεί χρόνο και περαιτέρω υποστήριξη. Μην ξεχάσετε να αφιερώσετε χρόνο για να ανταλλάξετε ιδέες και σκέψεις με τους μαθητές σας.

Πώς μπορούμε να βοηθήσουμε τους μαθητές;

• Λειτουργώντας ως πρότυπα για αυτούς και ακολουθώντας τα μέτρα προφύλαξης (μάσκες, αποστάσεις). Οι μαθητές θα πρέπει να ενημερώνονται τακτικά σχετικά με την COVID-19 και να υπάρχει ένας δίαυλος επικοινωνίας για τα άγχη και τις φοβίες τους χωρίς να ντρέπονται να μοιραστούν όλα εκείνα τα συναισθήματα που έχει γεννήσει η πανδημία.
• Αναγνωρίζουμε τα δικά μας συναισθήματα γύρω από την πανδημία: Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, η κατάσταση της πανδημίας ήταν μία νέα συνθήκη για όλους. π.χ. «και εγώ φοβήθηκα».
• Οι εκπαιδευτικοί μπορούν να συζητήσουν υγιείς τρόπους αντιμετώπισης του στρες (γυμναστική, διάβασμα, μουσική, χόμπι κλπ). H αίσθηση μιας «υγιούς» ρουτίνας (π.χ. να ξυπνούν την ίδια ώρα, να τρώνε την ίδια ώρα να κάνουν το χόμπι τους μια συγκεκριμένη ώρα) και τα οφέλη αυτών των συνηθειών θα βελτιώσουν σημαντικά τα αισθήματα άγχους και την ανησυχία τους.
• Παροτρύνουμε τη διατήρηση των κοινωνικών επαφών των μαθητών
• Ενίσχυση της ενσυναίσθησης και της υπομονή. Τα παιδιά πρέπει να κατανοήσουν τον ρόλο τους στην κοινωνία και πως η αναγκαία κοινωνική αποστασιοποίηση δεν ισοδυναμεί με συναισθηματική αποστασιοποίηση.
• Επικοινωνία με τους γονείς τηλεφωνικά ή μέσω διαδικτύου ώστε να υπάρχει δίαυλος επικοινωνίας και ενημέρωσης σχετικά με τους μαθητές και την ψυχική τους υγεία.
• Οι εκπαιδευτικοί μπορούν να αναγνωρίσουν τυχόν επιπτώσεις στην ψυχική υγεία των μαθητών τους που χρειάζονται πιο ειδική παρέμβαση (π.χ. αγχώδεις εκδηλώσεις, φόβο, κατάθλιψη, ΔΕΠΥ). Συζήτηση με τους γονείς και προτροπή για επικοινωνία με επαγγελματία ψυχικής υγείας. Δεν είναι ταμπού, κάνουμε αντιστίγμα.
• Στενή συνεργασία με ψυχολόγο του σχολείου εάν υπάρχει προκειμένου να τους παράσχουν εξειδικευμένες πληροφορίες και συμβουλές.

Ψυχική ανθεκτικότητα μαθητών

Με τον όρο «ψυχική ανθεκτικότητα» ορίζουμε την ικανότητα του ατόμου να ξεπερνά τις αντιξοότητες, τις στρεσογόνες καταστάσεις, τις κρίσεις και να συνεχίζει με την εξέλιξή του. Οι πιο ανθεκτικοί άνθρωποι μπορούν να προσαρμοστούν σε αντίξοες συνθήκες χωρίς μεγάλες δυσκολίες, ενώ οι λιγότερο ανθεκτικοί δυσκολεύονται περισσότερο να αντιμετωπίσουν το άγχος και τις αλλαγές στη ζωή.

Ακόμα και ενόψει τέτοιων καταστροφικών τραυματικών καταστάσεων (όπως είναι μία πανδημία, ένας θάνατος στην οικογένεια, ένα διαζύγιο, κακοποίηση κ.α), τα παιδιά έχουν τις δυνατότητες να δείξουν ανθεκτικότητα, θάρρος. Σύμφωνα με την βιβλιογραφία, οι εκπαιδευτικοί μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη αυτών των δεξιοτήτων αντιμετώπισης.

Προαγωγή της Ψυχικής Ανθεκτικότητας στο σχολείο

Το σχολείο αποτελεί το πιο κατάλληλο πλαίσιο προαγωγής της ψυχικής ανθεκτικότητας των μαθητών. Διότι, το σχολικό πλαίσιο μπορεί  να εξασφαλίσει εκείνες τις περιβαλλοντικές συνθήκες που προάγουν τις συμπεριφορές που χαρακτηρίζουν την ψυχική ανθεκτικότητα και να προωθήσει την εφαρμογή κατάλληλων εκπαιδευτικών προσεγγίσεων, κατάλληλων εκπαιδευτικών προγραμμάτων αλλά και προγραμμάτων πρόληψης και παρέμβασης με στόχο την ανάπτυξη ατομικών προστατευτικών παραγόντων.

Η επιστροφή στο σχολείο & νέα πραγματικότητα

Η τάση του «συνεχίζουμε από εκεί μου μείναμε» … «Δεν οδεύουμε πίσω στην κανονικότητα, αλλά προς μία νέα», παρατηρεί ο Τζόζεφ Μπ. Φούλερ, καθηγητής στη Σχολή Διοίκηση Επιχειρήσεων του πανεπιστημίου Χάρβαρντ (HBS). Το κρίσιμο εκπαιδευτικό καθήκον ενός σχολείου μετά από το lockdown δεν είναι απλώς να εκπληρώσει το πρόγραμμα σπουδών, αλλά να θέσει τις γνωστικές και κοινωνικές βάσεις ενός μέλλοντος που μπορεί να ξαναχτιστεί.

Πώς μπορώ να παρακινήσω τους μαθητές μου να επιστρέψουν στην τάξη;

Κατά τη διάρκεια της Online δράσης μας, αναφέραμε και μερικά tips όπου θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν  οι καθηγητές για να τους παρακινήσουν να ασχοληθούν εκ νέου με την εκμάθηση.

1. Ορίστε στόχους: βραχυπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους στόχους και μοιραστείτε τους με τους μαθητές σας, για να τους δώσετε μια αίσθηση σκοπού και κατεύθυνσης.
2. Μοιραστείτε τις σκέψεις σας για την πανδημία
3. Αφιερώστε χρόνο στους μαθητές σας να σας μιλήσουν. Δώστε στους μαθητές λίγα λεπτά σε συγκεκριμένη και σταθερή ημέρα για να μοιραστούν την καλύτερη στιγμή της εβδομάδας, π.χ. κάτι που έκαναν καλά ή μία ευχάριστη στιγμή.
4. Δημιουργήστε ένα ”motivation wall”: Δημιουργήστε έναν τοίχο με θετικά μηνύματα, είτε μέσα στην τάξη, είτε σε μια διαδικτυακή πλατφόρμα. Χρησιμοποιήστε το και μοιραστείτε θετικά και χαρούμενα μηνύματα κάθε εβδομάδα.
5. Ενθαρρύνετε τη συνεργασία σε δυάδες ή σε ομάδες, ενισχύοντας τους έτσι την συνεργασία και την κοινωνικοποίηση.
6. Αναζητούμε μαζί με τους μαθητές και τις μαθήτριές μας τα θετικά στοιχεία της επιστροφής στο σχολείο. Τι μας δυσκολεύει και πώς έχουμε καταφέρει μέχρι τώρα;

Στη συνέχεια, παρουσιάσαμε μία σοκαριστική ανάρτηση της Unesco όπου σύμφωνα με τα στοιχεία που αναφέρει, με ορίζοντα το 2030, «καμία περιοχή του κόσμου δεν προβλέπεται να πετύχει να προσφέρει σε όλα τα παιδιά δευτεροβάθμια εκπαίδευση», «οι εκπαιδευτικοί εκτιμούν ότι μόνο το ένα τρίτο των μαθητών θα έχουν βασικές ικανότητες στα μαθηματικά» και «το 33% των μαθητών δεν θα είναι σε θέση να διαβάσουν μια φράση στο τέλος του δημοτικού».

Προς την ολοκλήρωση της ομιλίας, χρησιμοποιήθηκαν Online εργαλεία και συγκεκριμένα το Jam word, όπου ανώνυμα στην μισή σελίδα του «πίνακα» σημειώσαμε τι μας δυσκόλεψε το 2020 και ποια δύσκολα συναισθήματα και καταστάσεις βιώσαμε, κάνοντας διάλογο για τις σκέψεις μας και τις βαθύτερες φοβίες που αισθανθήκαμε. Στο δεύτερο μισό του πίνακα, φύγαμε από το σήμερα και μεταφερθήκαμε νοερά στο 2030. Όπου άλλα αυτά θα αποτελούν παρελθόν. Με αυτή τη διάθεση, ξεκινήσαμε να δίνουμε συμβουλές και μηνύματα αισιοδοξίας στον εαυτό μας του 2020.

Πρόκειται για μία βιωματική άσκηση που σας προτείνουμε να δοκιμάσετε. Τα αποτελέσματα μας έκαναν να συνειδητοποιήσουμε καλύτερα όσα περάσαμε και όσα βιώνουμε μέχρι σήμερα… αλλά και φυσικά πόσο σημαντικό είναι να ενθαρρύνουμε  τον εαυτό μας και τους γύρω μας για να συνεχίζουμε. Όλοι μας βιώνουμε μια δύσκολη και πρωτόγνωρη περίοδο και ανυπομονούμε να τελειώσει γρήγορα όλο αυτό με θετική έκβαση.

Photo by Vanessa Garcia on Pexels