Άρθρα και Έρευνες
από την κοινωνική λειτουργό του Κλιμακίου «Θάλπος Ιστιαίας» Μαρία Πετκίδου
Τι κοινό έχουν ένα κουτάβι που τρέχει γύρω από τα πόδια σου κουνώντας νευρικά την ουρά του σε κάλεσμα για παιχνίδι, ένα υπεροπτικό γατί που ξαπλώνει τυλιγμένο σαν ντόνατ πάνω σου αλλά δεν επιτρέπει να το αγγίξεις και ένα γελαστό μωρό με φουσκωτά μάγουλα; Πρόκειται για εικόνες που στο μεγαλύτερο ποσοστό των ανθρώπων που γίνονται αντιληπτές ως θετικές εμπειρίες θα προκληθεί μια αυθόρμητη επιθυμία γλυκιάς επιθετικότητας.
Έχετε σκεφτεί ποτέ, στην εικόνα κάποιου πολύ λατρευτού, «θέλω να το ζουπίξω μέχρι να σκάσει»; Ακόμα, πόσες ήταν οι φορές που, σαν παιδιά, έχετε φύγει εκνευρισμένοι με κοκκινισμένα μάγουλα από τα σπίτια των πιο ηλικιωμένων συγγενών; Αν οι απαντήσεις σας είναι «ναι» και «συνεχώς», τότε έχετε βρεθεί σε κατάσταση ή έχετε πέσει θύμα του gigil, ενός όρου της γλώσσας Ταγκαλογκ των Φιλιππίνων που προσδιορίζει αυτό ακριβώς το συναίσθημα της ακατανίκητης επιθυμίας να ζουπίξεις, τσιμπήσεις ή δαγκώσεις (!) αυτό που έχεις μπροστά σου επειδή (σημαντικό) το θεωρείς πολύ χαριτωμένο.
Παρότι, λοιπόν, ο όρος gigil αναφέρεται σε μία κοινή συναισθηματική κατάσταση που έχει ερμηνευθεί ψυχολογικά, ελάχιστες γνωστές γλώσσες διαθέτουν κάποια αντίστοιχη προσδιοριστική λέξη, κατατάσσοντας τον στην πολύ ενδιαφέρουσα κατηγορία των αμετάφραστων λέξεων.
Με τον κίνδυνο, λοιπόν, της εισόρμησης σε αγνώστων σε εμένα πεδίων, θα προσπαθήσω να παραθέσω την πολιτισμική, ψυχολογική και γλωσσική σημασία των λέξεων αυτών τόσο σε όσους τις χρησιμοποιούν, όσο και σε αυτούς που έρχονται πρώτη φορά σε επαφή μαζί τους.
Σύμφωνα με τον ερευνητή θετικής ψυχολογίας Tim Lomas, οι λέξεις αυτές μας βοηθούν να αντιληφθούμε ορισμένες εμπειρίες ή καταστάσεις οι οποίες μας ήταν αμυδρώς γνώριμες αλλά δεν υπήρχε κάποια ανταποκρίσιμη έννοια ώστε να μας βοηθήσει να τις αντιληφθούμε ως έγκυρες συναισθηματικές καταστάσεις. Παράλληλα, με την μελέτη νέων λέξεων μας δίνεται η ευκαιρία διεύρυνσης των οριζόντων μας σε καινούριες εμπειρίες που δεν θεωρούσαμε πιθανές (πχ «nirvana», ως κατάσταση πληρότητας και ολικής εξάλειψης πόνου).
Επιπλέον, σύμφωνα με την θεωρία της γλωσσικής σχετικότητας, η δομή και το περιεχόμενο μιας γλώσσας έχει την ικανότητα να επηρεάσει τις σκέψεις, τον τρόπο κατανόησης του κόσμου, την γνωστική λειτουργία και τις εμπειρίες, χωρίς όμως να τις καθορίζει. Ωστόσο, ακόμα και δίχως, τα γλωσσικά εργαλεία μπορούμε να βιώσουμε εμπειρίες για τις οποίες δεν διαθέτουμε κάποια ετυμολογική ερμηνεία. Αντίστοιχα και η γλώσσα επηρεάζεται από τον πολιτισμό της χώρας στην οποία ομιλείται, και ο πολιτισμός αυτός περιλαμβάνει τις αντιλήψεις, τις πεποιθήσεις και τον τρόπο σκέψης του πληθυσμού της.
Έτσι, λοιπόν, οι μη μεταφράσιμες λέξεις μπορούν, σε ορισμένες περιπτώσεις να λειτουργήσουν ως οδηγοί στις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες και τα χαρακτηριστικά της ταυτότητας ενός πολιτισμού τα οποία πολλές φορές επηρεάζονται από παράγοντες όπως το κλίμα και η γεωγραφία.
Μπορούμε, για παράδειγμα, να καταλάβουμε την υψηλή εκτίμηση των βορειοευρωπαικών πολιτισμών για το αίσθημα της ζεστασιάς του σπιτιού το οποίο φτάνει πέρα από την σωματική άνεση στην αίσθηση της ασφάλειας και συναισθηματικής ζεστασιάς (Lomas, 2016), μέσα από τον Δανικό όρο “hygge”, που ορίζει την βαθιά αίσθηση ζεστασιάς, άνεσης και ικανοποίησης. Το “Gemütlichkeit”, στα Γερμανικά, που χρησιμοποιείται για να δηλώσει την άνεση και την γενικότερη αίσθηση του να είσαι σπίτι. Και το “kalsarikännit” στα Φινλανδικά που περιγράφει την επιθυμία κάποιου να μεθύσει στο σπίτι μόνος του (ή με κάνα δυο φίλους) φορώντας (ιδανικά) μόνο το βρακί.
Αντίθετα, χώρες με πιο ήπια κλίματα χρησιμοποιούν περισσότερες λέξεις που περιγράφουν συνήθειες και εμπειρίες σε εξωτερικό χώρο με κύριο στοιχείο την έλλειψη προορισμού και την αίσθηση ελευθερίας. Όπως το γαλλικό “flâner” που ορίζει την συνήθεια του να περπατάς με απόλυτη χαλαρότητα στους δρόμους της πόλης, το κληρονομημένο από την ιταλική γλώσσα «βόλτα», και τα ελληνικά «σουλατσάρω», «σεργιανίζω». Ενώ, παράλληλα, το «κέφι», ως λέξη χωρίς ακριβή μετάφραση, ορίζεται ως η κοινωνική απόλαυση με την εγκατάλειψη των συστολών.
Στο ίδιο κλίμα, μια πολύ ιδιαίτερη και μεγάλης σημασίας για τον αραβικό κόσμο λέξη είναι το “Taarab” που περιγράφει τα έντονα συναισθήματα απόλαυσης, ακόμα και έκστασης, που μπορεί να προκαλέσει το άκουσμα όμορφης μουσικής. Καθώς στις αραβικές χώρες και κυρίως στην Συρία, η οποία θεωρείται μητέρα του όρου, η πρόκληση έντονων συναισθημάτων είναι από τα κυριότερα στοιχεία στην παραγωγή και την αντίληψη μουσικής.
Υπάρχει, λοιπόν, μια αμφίδρομη σχέση μεταξύ της ανθρώπινης ψυχολογίας και της φύσης των γλωσσών, ενώ, παράλληλα, δίνοντάς τους την κατάλληλη προσοχή, οι λέξεις μπορούν να λειτουργήσουν ως παράθυρο στον τρόπο που αντιλαμβάνεται τον κόσμο ο κάθε πολιτισμός, και ο κάθε πολιτισμός τον εαυτό του. Για παράδειγμα, το “gigil” αντανακλά την χαρωπή και εκφραστική εικόνα που έχουν οι ίδιοι οι Φιλιππινέζοι για την κουλτούρα τους, γεγονός που αποδεικνύεται και από το τουριστικό τους σλόγκαν:“It’smorefuninthePhilippines!”.
Βιβλιογραφία:
Lomas, Tim. (2018). The Happiness Dictionary: Untranslatable Words from Around the World to Help Us Lead a Richer Life.
Lomas, Tim, Translating Happiness: A Cross-Cultural Lexicon of Well-Being (Cambridge, MA, 2018)
Lomas, T. (2016). Towards a positive cross-cultural lexicography: Enriching our emotional landscape through 216 ‘untranslatable’ words pertaining to well-being. The Journal of Positive Psychology, 11(5), 546–558
Kahel, Darin. ““Music is Feeling” : Tarab: a Phenomenon of Arab Musical Culture.” Student thesis, Uppsala universitet, Institutionen för musikvetenskap, 2021
http://thusspoketero.blogspot.com/2017/06/no-that-is-not-what-kalsarikannit-means.html
Photo by Skitterphoto: https://www.pexels.com/photo/words-text-scrabble-blocks-695571/
