από την ψυχολόγο του Κέντρου Ημέρας Παιδιών και Εφήβων, Παπαελευθερίου Ευγενία
Xαρισματικότητα !! Ένα σπάνιο, αξιοζήλευτο αλλά και ιδιαίτερο γνώρισμα προσωπικότητας. Τί ακριβώς σημαίνει, όμως και πώς την εντοπίζουμε? Στο παρελθόν, κριτήριο για το χαρακτηρισμό ενός ατόμου ως χαρισματικού ήταν η επίδοσή του σε έναν τομέα κοινωνικής ή επιστημονικής δραστηριότητας. Με την εμφάνιση, όμως των πρώτων ψυχομετρικών κλιμάκων στις αρχές του 20 ου αιώνα ως βασικό κριτήριο καθιερώθηκε ο υψηλός δείκτης νοημοσύνης. Οι ειδικοί διαφωνούν μεταξύ τους ως προς το κατώτερο όριο του νοητικού πηλίκου για τον καθορισμό των χαρισματικών ατόμων.
Σήμερα ως διαχωριστικό όριο χαρισματικότητας θεωρείται ο βαθμός νοητικού δυναμικού μεγαλύτερος από 130, όπως αυτός υπολογίζεται από τα επίσημα σταθμισμένα τεστ γνωστικών ικανοτήτων, με κυριότερα τις κλίμακες του Wechsler (WPPSI, WISC & WAIS). Η σωστή χορήγηση και βαθμολόγηση αυτών των κλιμάκων από ειδικά εκπαιδευμένους ψυχολόγους, μας επιτρέπει να κάνουμε τις παρακάτω κατηγοριοποιήσεις ευφυών ατόμων, βάσει του συνολικού νοητικού τους πηλίκου:
- Απλώς ευφυείς, με νοητικό πηλίκο μεταξύ 115-130, που αναλογούν στο 15%-20% του γενικού πληθυσμού.
- Εξαιρετικώς ευφυείς/ χαρισματικοί, με νοητικό πηλίκο μεταξύ 131-145, που αναλογούν στο 2%-4% του γενικού πληθυσμού.
- Μεγαλοφυείς, με νοητικό πηλίκο μεγαλύτερο του 145, που αναλογούν στο 0,01% του γενικού πληθυσμού.
Ειδικά εντός του γενικού μαθητικού πληθυσμού θεωρείται ότι το 2-5% είναι παιδιά ιδιαίτερα ευφυή με χαρισματικές γνωστικές ικανότητες. Υπολογίζεται ότι 1 στις 100.000 παιδιά έχει εξαιρετικά υψηλή ευφυΐα (Δ.Ν. >130) και περιλαμβάνει τα άτομα που έχουν ανώτερη γενική νοητική ικανότητα και τα άτομα που διακρίνονται για ταλέντα υψηλής ποιότητας σε ειδικούς τομείς.
Η ύπαρξη παιδιών με υψηλό δείκτη νοημοσύνης και χαμηλή σχολική επίδοση οφείλεται κατά κύριο λόγο στην ασυμφωνία ανάμεσα στο σχολικό πρόγραμμα με τις ικανότητες τους ή/και στην ύπαρξη μαθησιακών δυσκολιών. Οι χαρισματικοί μαθητές μέσα στην τάξη συνήθως νιώθουν ανία, πλήξη, δυσαρέσκεια και κούραση. Ο τρόπος συμμετοχής τους στις μαθησιακές διαδικασίες δεν τους προσφέρει ικανοποίηση και συχνά καταλήγουν να μην έχουν κίνητρα για μάθηση.
Οι μαθητές με υψηλές ικανότητες μαθαίνουν γρήγορα και εμβαθύνουν σε ευρύ φάσμα γνωστικών θεμάτων. Αποκτούν τις γνώσεις επαναλαμβάνοντας πολύ λιγότερες φορές τα ίδια πράγματα απ’ ότι ο μέσος μαθητής, διαθέτουν εξαιρετική ταχύτητα μάθησης, εκτενές λεξιλόγιο, δυνατή μνήμη, περιέργεια, ωριμότητα, αίσθηση του χιούμορ, ευαισθησία, ζωηρή φαντασία. Εκτός από τον υψηλό δείκτη νοημοσύνης, που θεωρείται το πρωταρχικό γνώρισμα των χαρισματικών παιδιών, υπάρχουν και ορισμένα άλλα διανοητικά χαρακτηριστικά που έχουν συνδεθεί με την χαρισματικότητα. Αυτά συμπεριλαμβάνουν την ανεπτυγμένη λογική σκέψη, την ικανότητα διατύπωσης ερωτήσεων και επίλυσης σύνθετων προβλημάτων, την πρόωρη γλωσσική ανάπτυξη, το ανεπτυγμένο λεξιλόγιο, τον ταχύ ρυθμό μάθησης, την ικανότητα για συγκράτηση μεγάλου όγκου πληροφοριών, κ.α. Η πρόωρη ανάπτυξη ακαδημαϊκών δεξιοτήτων, όπως η ανάγνωση, η γραφή και η μαθηματική σκέψη έχουν, επίσης συνδεθεί με την χαρισματικότητα. Αυτό, ωστόσο δεν σημαίνει ότι όλα τα παιδιά που μαθαίνουν νωρίς είναι χαρισματικά ή ότι όλα τα χαρισματικά παιδιά παρουσιάζουν πρόωρη ανάπτυξη. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Αϊνστάιν, ο οποίος είχε δυσλεξία και έμαθε να διαβάζει μετά την ηλικία των 8 ετών!! Πρέπει, λοιπόν να τονιστεί ότι πολλοί χαρισματικοί μαθητές όχι μόνο δεν επιδεικνύουν την ίδια ακαδημαϊκή υπεροχή, αλλά πολλές φορές υποαποδίδουν είτε λόγω μαθησιακών δυσκολιών είτε λόγω έλλειψης ενδιαφέροντος για το πολύ «στεγανό» αναλυτικό πρόγραμμα του κανονικού σχολείου.
Τομέας στον οποίο διαπρέπουν οι χαρισματικοί μαθητές είναι και ο τομέας της δημιουργικότητας, ο οποίος όμως πολύ λίγο έχει ερευνηθεί και μελετηθεί. Αυτό οφείλεται πιθανότατα στο γεγονός ότι ακόμα και σήμερα εκτιμώνται ελάχιστα οι δημιουργικές ικανότητες των μαθητών, καθότι η έμφαση δίνεται στην «κατά γράμμα» εφαρμογή του αναλυτικού προγράμματος. Τέλος, μία άλλη διάσταση στην οποία έχει βρεθεί ότι ξεχωρίζουν τα χαρισματικά άτομα είναι ο τομέας των κοινωνικών δεξιοτήτων. Πράγματι, τα χαρισματικά παιδιά έχουν πολύ συχνά ηγετικές ικανότητες, είναι πιο δημοφιλή, συμμετέχουν με μεγάλη συχνότητα σε κοινωνικές δραστηριότητες και έχουν περισσότερη αυτοπεποίθηση στις κοινωνικές τους επαφές. (Taylor et al, 1995).
Είναι λοιπόν «ευλογία» να είναι ένας άνθρωπος χαρισματικός? Ως ειδικοί, θα απαντούσαμε και ναι & όχι. Σαφώς και είναι πολύ σπουδαίο εγγενές χάρισμα οι ιδιαίτερα αναπτυγμένες γνωστικές ικανότητες, για όλους τους λόγους που προαναφέραμε. Υπάρχουν, όμως και ιδιαιτερότητες, οι οποίες μπορεί να δυσκολέψουν την προσαρμογή και την αίσθηση του « ευ ζην» των ατόμων αυτών.. Οι ιδιαιτερότητες αυτές αναφέρονται στους εξής τομείς :
- Ανομοιογενής ανάπτυξη: Οι κινητικές δεξιότητες και κυρίως όσες απαιτούν λεπτή κινητικότητα, συχνά δεν συμβαδίζουν με τις γνωστικές ικανότητες, ιδίως σε παιδιά προσχολικής ηλικίας. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τα παιδιά αυτά να μην μπορούν να κάνουν αυτό που σκέφτονται, επειδή περιορίζονται από την φυσιολογική ανωριμότητα των κινητικών τους δεξιοτήτων και έτσι να βιώνουν έντονη αναστάτωση και απογοήτευση.
- Σχέσεις με συνομηλίκους: Τα χαρισματικά παιδιά συχνά επιχειρούν να οργανώσουν, να κατευθύνουν και να βάλουν «κανόνες» στους άλλους, με αποτέλεσμα να γίνονται συχνά αντιπαθείς από τους συνομηλίκους τους. Εκτός αυτού, η γνωστική υπεροχή έναντι των συνομηλίκων, τους καθιστά κατά πολύ «ωριμότερους» για την ηλικία τους, με αποτέλεσμα συχνά να δυσκολεύονται να ενταχθούν στην ομάδα των παιδιών αντίστοιχης χρονολογικής ( αλλά όχι γνωστικής ηλικίας).
- Άσκηση υπερβολικής αυτοκριτικής: Η ικανότητα των χαρισματικών παιδιών να βλέπουν πολλές πιθανότητες και εναλλακτικές λύσεις σε ένα πρόβλημα, συχνά τα οδηγεί σε άσκηση αυστηρής κριτικής στον εαυτό τους, όταν δεν καταφέρνουν αυτό που έχουν ιδανικά δημιουργήσει στο μυαλό τους.
- Τελειομανία: Η ικανότητα να βλέπουν πώς θα μπορούσαν με τον ιδανικό τρόπο να εκτελέσουν κάτι, σε συνδυασμό με έντονη συναισθηματική φόρτιση οδηγεί πολλά χαρισματικά παιδιά σε μη ρεαλιστικές προσδοκίες από τον εαυτό τους. Παιδιά πολύ υψηλών γνωστικών ικανοτήτων -σε ποσοστό 15-20%- συχνά παρεμποδίζονται σημαντικά από την τελειομανία τους, τόσο στα πλαίσια των σχολικών τους υποχρεώσεων όσο και αργότερα στην ενήλικη ζωή.
- Αποφυγή ρίσκου: Με τον ίδιο τρόπο που τα χαρισματικά παιδιά βλέπουν τις πιθανότητες και τους εναλλακτικούς τρόπους χειρισμού μίας κατάστασης, βλέπουν και τα ουσιαστικά προβλήματα που μπορεί να προκύψουν, με αποτέλεσμα πολλές φορές να αποφεύγουν να ρισκάρουν και να οδηγούνται σε υπο-επίδοση και ελαχιστοποίηση των δυνατοτήτων τους.
- Πολλαπλές δυνατότητες: Τα χαρισματικά παιδιά έχουν συχνά πολλές ανεπτυγμένες ικανότητες και μπορούν να εμπλέκονται ταυτόχρονα σε πολλές και διαφορετικές δραστηριότητες. Παρόλο που αυτό σπάνια αποτελεί πρόβλημα για το ίδιο το παιδί, συχνά μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα στην οικογένεια, καθώς και διλήμματα αναφορικά με την επιλογή επαγγέλματος.
ΤΟ ΠΡΟΦΙΛ ΤΩΝ ΕΥΦΥΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΜΕΣΑ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΤΑΞΗ
Για πολλά χρόνια υπήρχε η αντίληψη ότι οι μαθητές που είναι «προικισμένοι» με υψηλές νοητικές ικανότητες είναι κατά μία άποψη «διαφορετικοί». Συχνά περιγράφονταν ως «κοινωνικά ανίκανοι», «ιδιόρρυθμοι» και «μοναχικοί». Τα ευρήματα, όμως μεταγενέστερων ερευνών δεν υποστηρίζουν την παρουσία τέτοιων χαρακτηριστικών για την πλειοψηφία των χαρισματικών μαθητών. Έχει βρεθεί ότι κάθε μαθητής που είναι χαρισματικός έχει διαφορετικές ικανότητες, διαφορετική προσωπικότητα και διαφορετικά χαρακτηριστικά. Για το λόγο αυτό είναι δύσκολο και ίσως παρακινδυνευμένο να ξεχωρίσει κανείς γνωρίσματα που να χαρακτηρίζουν το σύνολο των χαρισματικών μαθητών.
Ωστόσο, μέσα από τις πολλές έρευνες που έχουν διενεργηθεί, μπορούμε να αναφέρουμε ορισμένα χαρακτηριστικά και συμπεριφορές, οι οποίες φαίνεται να συναντιόνται με μεγαλύτερη συχνότητα στους χαρισματικούς μαθητές. Τα χαρισματικά, λοιπόν, παιδιά είναι στην πλειοψηφία τους ικανά σε πολλούς τομείς και είναι άτομα με υγεία, κοινωνικότητα, ζωντάνια και υπευθυνότητα. Μέσα στη σχολική τάξη οι ευφυείς μαθητές είναι θεληματικοί και πρόθυμοι, αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες και διεκπεραιώνουν τα καθήκοντα που τους αναθέτει ο δάσκαλος. Συνήθως, χαρακτηρίζονται από:
- πνευματική περιέργεια
- ικανότητα αφαιρετικής σκέψης
- έντονη επιμονή
- μεγάλη ταχύτητα σκέψης
- ικανότητα για γρήγορη και εύκολη μάθηση
- καλή μνήμη
- πλούσιο λεξιλόγιο
- οξεία παρατηρητικότητα
- έντονη φαντασία στο λόγο και τη δημιουργική δουλειά
- αποκλίνουσα σκέψη
- ανεξαρτησία
- τελειοθηρία
- εγρήγορση
- ευρύ πεδίο ενδιαφερόντων
- εκτεταμένη γνώση και ενασχόληση με εξειδικευμένα θέματα
- ηγετικές τάσεις
Εκτός, από τα παραπάνω τόσο ο δάσκαλος όσο και ο γονιός μπορούν να βοηθήσουν το χαρισματικό παιδί να μεγιστοποιήσει την επίδοσή του και να αποκτήσει αίσθημα εμπιστοσύνης στον εαυτό του με τους εξής τρόπους:
- Αυξάνοντας τα κίνητρά του, εμπλέκοντάς τον σε ενδιαφέρουσα μάθηση με γρήγορους ρυθμούς και επιτρέποντάς του να διαλέγει ενασχολήσεις που του αρέσουν και το ενδιαφέρουν.
- Ζητώντας από το παιδί να προτείνει τρόπους με τους οποίους θα προτιμούσε να εργαστεί και να μάθει.
- Προσαρμόζοντας το περιεχόμενο της μάθησης στα ενδιαφέροντά του.
- Δίνοντας πρότυπα αυτοελέγχου και υπευθυνότητας για καλύτερη προσαρμογή στην κοινωνική και συναισθηματική ζωή.
- Όντας θετικοί και μην δίνοντας έμφαση σε ανεπιθύμητες μορφές συμπεριφοράς. ( Δαβάζογλου – Σιμοπούλου, 1999 ).
Η γενική τάση που επικρατεί στην εκπαίδευση είναι βέβαια η ενσωμάτωση των χαρισματικών μαθητών μέσα στην κανονική τάξη. Η δημιουργία ειδικών τάξεων ή σχολείων για παιδιά ανεπτυγμένων γνωστικών ικανοτήτων, παρόλο που θα μεγιστοποιούσε τις δυνατότητες των παιδιών αυτών ως προς το μαθησιακό κομμάτι, είναι σχεδόν σίγουρο ότι θα έθετε βάσεις για την δημιουργία προβλημάτων σε επίπεδο προσαρμογής & εναρμόνισης με την κανονικότητα του ευρύτερου κοινωνικού περιβάλλοντος. Κατά συνέπεια είναι απαραίτητο οι δάσκαλοι να επιμορφώνονται για θέματα που σχετίζονται με την αναγνώριση και την κατάλληλη εκπαιδευτική αντιμετώπιση των χαρισματικών μαθητών. Όπως αναφέρθηκε και νωρίτερα, οι δάσκαλοι δυσκολεύονται και πολλές φορές αποτυγχάνουν να εντοπίσουν τους χαρισματικούς μαθητές μέσα στην τάξη τους, κυρίως όταν αυτοί υπο-αποδίδουν ή προέρχονται από κάποιον μειονοτικό πληθυσμό. Μέσα στην γενική τάξη ο δάσκαλος θα πρέπει να είναι σε θέση να αναγνωρίζει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των χαρισματικών παιδιών και να αφιερώνει χρόνο για την βελτιστοποίηση της συμμετοχής τους στο μάθημα.
Τρόποι με τους οποίους ο δάσκαλος θα μπορούσε να βοηθήσει τους χαρισματικούς του μαθητές είναι οι εξής: σχεδιασμός ευέλικτου εξατομικευμένου προγράμματος διδασκαλίας, δεξιότητες στη χρήση ποικίλων διδακτικών στρατηγικών και ο σεβασμός απέναντι στην δημιουργικότητα, την φαντασία και τις προσωπικές αξίες του κάθε παιδιού. Εξίσου σημαντικό για το δάσκαλο είναι να συνειδητοποιήσει ότι πολλοί χαρισματικοί μαθητές μπορεί να βλέπουν τον εαυτό τους ως «διαφορετικό» να έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση και να χρειάζονται ιδιαίτερη υποστήριξη προκειμένου να ξεδιπλώσουν το ακαδημαϊκό τους δυναμικό. (Taylor et al, 1995)
Εκτός από τις παρεμβάσεις του δασκάλου εντός της σχολικής τάξης, οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές είναι ένα ιδανικό και συναρπαστικό εργαλείο για τους χαρισματικούς μαθητές. Η πρωτοποριακή χρήση του ηλεκτρονικού υπολογιστή μπορεί να συντελέσει στην προαγωγή του εμπλουτισμού ( enrichment ) του σχολικού προγράμματος και της επιτάχυνσης ( acceleration ) της σχολικής φοίτησης. Ενδείκνυται και για τους μαθητές που διακρίνονται από γενικευμένη υψηλή διανοητική ικανότητα, και για τους μαθητές που επιδεικνύουν ασυνήθιστη ικανότητα ή ταλέντο σε κάποιον συγκεκριμένο τομέα, όπως τα μαθηματικά, η επιστήμη των υπολογιστών ή η μουσική. Η έμφαση σε δραστηριότητες που καλλιεργούν τη δημιουργική σκέψη θα βοηθήσει και τα χαρισματικά παιδιά και θα κινήσει το ενδιαφέρον τους, αλλά θα ενθαρρύνει και τα υπόλοιπα παιδιά της τάξης να ανακαλύψουν πως μπορούν να σκέφτονται δημιουργικά και να δίνουν πρωτότυπες λύσεις σε συνηθισμένα προβλήματα. Μια καθόλου ασυνήθιστη αντίδραση των παιδιών είναι « Μπορώ να κάνω πράγματα, που δεν ήξερα πως μπορώ να κάνω!!». Τα παιδιά αποκτούν ενδιαφέρον για τη μάθηση και το πρόγραμμα του σχολείου και παράλληλα ενισχύεται η αυτοπεποίθηση τους, διαπιστώνοντας τις δημιουργικές τους ικανότητες που τόσο καιρό έμεναν κρυμμένες και αναξιοποίητες.
Στη διδασκαλία της δημιουργικής σκέψης οι δάσκαλοι πρέπει να δώσουν έμφαση στην σπουδαιότητα της δημιουργικότητας για την προσωπική ανάπτυξη και για την κοινωνία. Το να γίνουν τα παιδιά πιο δημιουργικά άτομα θα τα βοηθήσει να σκέφτονται καλύτερα και να λύνουν με μεγαλύτερη άνεση προβλήματα κάθε τύπου, να αξιοποιούν στο έπακρον τις νοητικές τους ικανότητες και να προσεγγίζουν τις διάφορες πτυχές της ζωής με έναν πιο ευέλικτο, διασκεδαστικό και πετυχημένο τρόπο. Και όσο για την κοινωνία, χωρίς δημιουργικούς ανθρώπους θα μέναμε ακόμη στις σπηλιές και θα τρώγαμε ρίζες. Η ιστορία του πολιτισμού είναι μια ιστορία δημιουργικών καινοτομιών σε κάθε τομέα ( Milgram, 1989 ).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Δαβάζογλου – Σιμοπούλου, Α. ( 1999 ). Τα χαρισματικά παιδιά στην εκπαίδευση. Αλεξανδρούπολη: εκδόσεις της συγγραφέως.
- Milgram, M. R. (1989). Teaching gifted and talented learners in regular classrooms. Illinois, U.S.A.: Charles S. Thomas
- Taylor, L. Ronald, Sternberg, L., Richards, B. S. (1995). Exceptional Children- Integrating Research and Teaching, 2nd edition, Singular Publishing Group, INC. San Diego, London.
- Sternberg, J. R. (1999). Η Νοημοσύνη της Επιτυχίας. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα,1999.
Photo by: https://infokids.gr/pos-mporei-na-katalavei-o-daskalos-an-e/
Το Κέντρο Ημέρας Παιδιών & Εφήβων υλοποιείται στο πλαίσιο του Εθνικού Σχεδίου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας Ελλάδα 2.0 με τη χρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης – NextGenerationEU.